هنر-صنعتِ خراطی سنگ، به‌عنوان یکی از شاخه‌های صنایع دستی سنگی، از دیرباز در میان مردمان ایران‌زمین متداول بوده است. در این شاخه از صنایع دستی ایران، ابزار اصلیِ هنرمند، «چرخ خراطی» است که با استفاده از آن، اشیایی با حجم متقارن و مدور ایجاد می‌کند؛ اشیایی مانند دیگ، دیگچه، هاون، قندان، قَدَح، گلدان و… توصیه می‌کنیم این هنر-صنعت را بیشتر بشناسید.
ابزارآلات مورد استفاده در خراطی سنگ از گذشته تاکنون
هنرمندان ایرانی از گذشته‌های دور با صنعت خراطی سنگ آشنا بودند و از ابزارآلاتِ مختلفی استفاده می‌کردند که عبارتند از:
- کلنگ، تیشه، قلم و چکش
بااین‌وجود، دستگاه خراطی به‌تدریج جایگزین ابزارآلات پیشین شد. درواقع، چرخ خراطی سنگ، دستگاهی ساده بود که با استفاده از یک کمانه، به حرکت درمی‌آمد و برای ساخت و پرداخت اشیای سنگی استفاده می‌شد.
امروزه در هنر-صنعت خراطی سنگ، دستگاه‌های ماشینی و تجهیزات پیشرفته‌ی زیر کاربرد بیشتری دارند:
- دستگاه بُرش، دستگاه تراش، مَته‌های مختلف در ساخت برخی ظروف (نظیر گلدان و قندان) و کاغذ سمباده یا سنگ سمباده.
انواع سنگ در صنعت خراطی و معرفی بیشتر سنگ سرپانتین
همانطور که می‌دانید، مواد اولیه‌ی مورد نیاز این هنر دستی، «سنگ» است و نوع آن بسیار اهمیت دارد. در زیر، برخی از انواع سنگ‌هایی را نام می‌بریم که کاربرد فراوانی در این شاخه از صنایع دستی دارند:
- سنگ سِرپانتین، هرسین، مرمر سفید، مرمر سبز، تراورتن، سنگ چینی و…
از میان سنگ‌های مزبور، سنگ «سرپانتین» به‌دلیل ضربه‌پذیری و برخورداری از جنسی نرم، در ساخت اجسام تزئینی و ظروف، کاربرد دارد. از ویژگی‌های ظاهری این سنگ، می‌توان به وجود لکه‌هایی مشابه پوست مار بر روی آن اشاره کرد. نام لاتین سرپانتین به‌معنای «ماری‌شکل» نیز به همین دلیل انتخاب شده است.
لازم به ذکر است که در شهر مشهد هنوز هم از سنگ‌های سرپانتین برای ساخت دیگ‌های سنگی استفاده می‌شود. مقاومت سرپانتین در برابر آتش موجب می‌شود در پخت غذاهایی با زمان پخت طولانی، کاربرد داشته باشد. این ویژگی به لذیذتر شدن انواع غذاهای سنتی، کمک می‌کند.
البته، دیگ‌های سنگی به‌طور معمول در دو نوع ساخته می‌شوند:
- دیزی سنگی استوانه‌ایشکل: این نوع دیزی سنگی به‌منظور تهیه‌ی غذا برای یک نفر یا حداکثر دو نفر، کاربرد دارد.
- دیگ هَرَکارِه: این نوع دیگ به‌منظور تهیه‌ی غذا برای تعداد تا ۱۲ نفر نیز مناسب است.
شایان ذکر است که سنگ‌های هرکاره پس از استخراج از معادن اطراف شهرستان مشهد، به جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، آلمان و ایتالیا صادر می‌شوند. البته، معادن سنگ هرکاره در شهرستان‌های زیر نیز وجود دارند:
- سیستان، زنجان، خوی، کرمان، ماکو، سبزوار، بیرجند و تربت حیدریه
روش ساخت اشیای سنگی در گذشته
در گذشته، پس از کندن سنگ‌های مخصوص خراطی سنگ از کوه، آنها را با گاری به شهر منتقل می‌کردند. به‌تدریج، استفاده از «چرخِ چاه» برای استخراج سنگ از چاه‌های ۳۰ الی 40 متریِ حفرشده در دهانه‌ی کوه نیز مرسوم شد.
این سنگ‌ها پس از استخراج به کارگاه‌های تراش سنگ انتقال می‌یافتند. سپس، سنگ‌تراشان با ابزارآلاتی همچون چکش، تیشه، سوهان، اِسکِنه، پرگار، قلم فولادی و دستگاه‌های ساده‌ی دیگر، به ساخت ظروف سنگی مشغول می‌شدند.
روش ساخت ظروف سنگی در آن دوران به شرح زیر بود:
- از بین بردن ناهمواری‌ها به کمک تیشه و سوهان
- خالی کردن داخل سنگ توسط اِسکِنه
- ترسیم قطر دلخواه دهانه‌ی ظرف با پرگار
- صاف و صیقلی کردن بدنه‌ی ظرف با سوهان
- حکاکی نقش‌ها و کتیبه‌ها بر بدنه‌ی ظرف با استفاده از قلم
مراحل تولید اشیای سنگی به شیوه‌ی امروزی
امروزه، برای ساخت اشیای سنگی از روش خراطی سنگ استفاده می‌شود. این روش شامل مراحل مختلفی است که در زیر به شرح آنها می‌پردازیم:
- ابتدا هنرمندِ خراط، سنگی را انتخاب می‌کند و توسط دستگاه برش به شکل‌های متداولِ مکعب-مربع، مستطیل یا چندضلعی برش می‌دهد.
- در گام بعدی، او اندازه‌ی اشیای موردنظر را تعیین می‌کند و سنگ را در همان اندازه برش می‌دهد.
- سپس، یک سنگ را به‌عنوان نگهدارنده به سنگ اصلی می‌چسباند. (این سنگ برای نصبِ راحت‌تر به دستگاه تراش، در ارتفاع کم و هماندازه با مقطع سنگ اصلی با چسب سنگ، چسبانده می‌شود).
- هنرمند برای تراش سطح بیرونی و داخلیِ سنگ به شکل دلخواه، از مته‌های مختلف دستگاه تراش استفاده می‌کند.
- در ادامه، او با سنگ یا کاغذ سمباده، سطح داخلی و بیرونی اشیای سنگی مورد نظر را صیقل می‌دهد. (در این مرحله، خیس نگه‌داشتن سطح بیرونی و داخلی اشیای سنگی با اسفنج، نتیجه‌ی کار را بهتر خواهد کرد).
- در آخر، هنرمند با استفاده از دستگاه برش، سنگِ نگهدارنده را از اشیای ساخته‌شده، جدا می‌کند.
میراث فرهنگی ناملموس خراطی سنگ را از نزدیک ببینید!
شایان ذکر است که استفاده از ظروف سنگی برای پخت غذاها، تجربه‌ای توصیف‌ناپذیر را برای شما رقم می‌زند. شما می‌توانید این ظروف را در نمایشگاه‌های صنایع دستی ایران و کارگاه‌های خراطی سنگ، جستجو کنید. دستی بر ایران ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران از شما دعوت می‌کند با خرید از کارگاه‌های صنایع دستی، در حفظ و ارتقای هنرهای بومی مؤثر باشید.
