در سال ۲۰۱۹ میلادی، جنگلهای هیرکانی در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شدند. این جاذبه‌ی طبیعی، در شمال رشته‌کوه البرز و جنوب دریای خزر واقع شده است. بخش اعظم جنگلهای هیرکانی در ایران و بخش کوچکی از آن در آذربایجان قرار دارد. بخش ایرانی حدود ۵۵هزار کیلومتر مساحت دارد که حدود 7درصد از مساحت کل کشور است.
مردم محلی این جنگلها را به نام‌هایی چون فسیل زنده، مرکز جهان، جنگلهای خزر، موزه‌ی طبیعی می‌نامند. این جنگلها، منطقه‌ی سبز بسیار ارزشمند شمال ایران هستند.
در دوران باستان، «هیرکانیا» منطقه‌ی اداری چندین استان ایران و همچنین بخشی از ترکمنستان بوده است. در اروپای دوران قدیم، یونانیان و ایرانیان، دریای خزر را اقیانوس هیرکانی می‌نامیدند.
جنگل های هیرکانی نواری به‌طول ۸۰۰ کیلومتر هستند که از شمال غرب تا شمال شرق ایران گسترش یافته‌اند. هیرکان، از نام قدیمی گرگان گرفته شده است. امروزه این شهر مرکز استان گلستان، در جنوب شرقی دریای کاسپین است. تنوع زیستی و اصالت این منطقه و گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب و منحصر‌به‌فرد آن، بازدید‌کنندگان را به خود جذب می‌کند.
این جاذبه‌ی گردشگری با تنوع طبیعی‌ای که دارد، گوناگونی جالبی در وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ساکنان آن منطقه ایجاد کرده است. این امر باعث افزایش اهمیت جنگلهای باستانی هیرکانی می‌شود.
تاریخ جنگل های هیرکانی
مطالعات حاکی از آن است که تاریخ شکل‌گیری این جنگلها به دوره‌ی سوم زمین‌شناسی (ژوراسیک) یا عصر دایناسورها بر می‌گردد. اهمیت این پیشینه‌ی زمانی وقتی افزایش می‌یابد که متوجه شویم عصر یخبندان در دوره‌ی چهارم زمین‌شناسی رخ داده است. در آن دوره سرما تمام جنگلها، به‌جز جنگل های هیرکانی را نابود کرد؛ زیرا هیرکانی، بین رشته‌کوه‌های البرز و دریای خزر واقع شده و آب‌و‌هوای آن منطقه معتدل است. اینچنین بود که این جنگلهای از انجماد به دور ماند.
جنگل هیرکانی مادر جنگلهای اروپا و آمریکای شمالی است. شباهت ریشه‌ی گیاهان این جنگلها حاکی از آن است که تغییرات ناشی از عصر یخبندان، جنگلهای اروپا را از جنگلهای هیرکانی جدا کرده؛ حتی پرنده‌های این جنگلها با‌هم شباهت دارند.
جغرافیای جنگل های هیرکانی
این جنگلها از شرق تا غرب، بخش‌هایی از پنج استان ایران را پوشانده‌اند:
- استان خراسان شمالی
- استان گلستان
- استان مازندران
- استان گیلان
- استان اردبیل
در جنوب شرقی جمهوری آذربایجان نیز نمونه‌هایی از این پوشش سبز طبیعی را می‌توان یافت. این زیستبوم، جلگه‌ی پست لنکران و کوه‌های تالش را در بر گرفته است.
جنگل های هیرکانی شمال ایران، منطقه‌ای به طول ۸۰۰ کیلومتر و پهنای متغیر بین ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر را در بر می‌گیرد. غربی‌ترین بخش این جنگلها از آستارا در استان گیلان شروع می‌شود و تا دره‌ی گلی داغی استان گلستان، در غربی‌ترین بخش خود امتداد می‌یابد.
مطالعات نشان می‌دهد که سه منطقه‌ی آب‌و‌هوایی در این جنگلها وجود دارد:
- مرطوب جنب حاره‌ای، در ارتفاعات میانه
- اقیانوسی
- قاره‌ای مرطوب، در کوه‌ها
تراکم جنگل، شیب و فاصله از دریای خزر، تعدادی از عواملی هستند که بر آب‌و‌هوای آن تأثیر می‌گذارند.
حداکثر مقدار بارش در بهار، اواخر پاییز و زمستان رخ می‌دهد. متوسط دما در این جنگلها بین ۱۵ تا ۱۸ درجه‌ی سانتیگراد است. خاک جنگلها حاصلخیز و غنی از مواد آلی و معدنی است.
پوشش گیاهی و جانوری
یکی از دلایلی که جنگل های هیرکانی را مبدل به جاذبه‌ی طبیعی بی‌نظیری در ایران کرده پوشش گیاهی و جانوری آن است. بیش از 3200 گونه‌ی گیاهی، 296 گونه پرنده و 98 گونه پستاندار در این جنگلها شناسایی شده‌اند که متأسفانه بر اثر آسیب‌هایی که به این زیست بوم وارد آمده تعداد این گونه‌های حیات وحش بسیار کاهش یافته است. در اینجا به معرفی اجمالی گونه‌های گیاهی و جانوری این جنگلها می‌پردازیم.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی با توجه به ارتفاع آن از سطح دریا متفاوت است. زمانی بلند مازو، توسکای سیاه، توسکای ییلاقی، سفید پلت و لرگ، جلگه‌ی ساحلی دریای خزر را پوشانده بودند؛ اما تقریباً همه‌ی آنها از بین رفتند و آن منطقه به زمین‌های کشاورزی و شهری تبدیل شد.
قسمت‌های پایینی کوهپایه‌های کوه‌های تالش و البرز، با ارتفاع کمتر از ۷۰۰ متر، با جنگلهای مرطوب متنوعی پوشیده شده‌اند که شامل بلند مازو، ممز اروپایی، انجیلی ایرانی، آزاد قفقازی، شب خسب و خرمندی می‌شوند.
در ارتفاعات میانی بین ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ متر که منطقه ابری است، درختان غالب، سخت‌چوب‌هایی مانند راش شرقی، بلند مازو، ممز اروپایی، لِوَر و شاه‌بلوط هستند. بلند مازو، لور، بوته‌زار و استپ، در مناطق نیمه‌آلپی و ارتفاعات کوه‌ها وجود دارند.
پوشش جانوری
زمانی برخی گونه‌های حیوانات، مانند ببر مازندران، در این جنگلها زندگی می‌کرده‌اند؛ ولی امروزه منقرض شده‌اند. اما این جنگلها هنوز زیستگاه پستانداران دیگری، مانند پلنگ قفقاز، سیاه‌گوش، خرس قهوه‌ای، گراز وحشی، گرگ، شغال زرد، گربه‌ی وحشی، گورکن و سمور و همچنین نوع خاصی از پرندگان است. عقاب، جغد، اردک خاکستری، کرکس و قرقی از پرندگان منطقه هستند.
مناطق حفاظت‌شده در جنگل های هیرکانی
حدود ۱۰درصد از این جنگل جزو مناطق حفاظت‌شده است، ازجمله:
- پناهگاه حیات‌وحش دودانگه و چهاردانگه شهرستان ساری در مازندران؛
- پارک ملی گلستان؛
- منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی البرز مرکزی؛
- شبه‌جزیره و تالاب میانکاله در شمال شهرستان بهشهر استان مازندران؛
- پناهگاه حیات‌وحش دشت ناز در شمال شرق ساری استان مازندران؛
- منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی سیاه‌کشیم در جنوب تالاب انزلی استان گیلان؛
- منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی جهان‌نما در جنوب‌شرقی کردکوی گلستان؛
- منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی لیسار در تالش استان گیلان؛
- پناهگاه حیات‌وحش سمسکنده در ساری استان مازندران؛
- پناهگاه حیات‌وحش سلکه در صومعه‌سرا استان گیلان؛
- جنگلهای فندق‌لو در استان اردبیل.
تخریب
عواملی مانند چرای بی‌رویه‌ی دام، قاچاق خاک و چوب جنگل، ساخت‌و‌سازهای بی‌ضابطه و آتش‌سوزی باعث تخریب این زیستبوم کم‌نظیر زمین شده است؛ حدود ۵۱درصد از پوشش جنگلی این منطقه نابود گردیده.
پارک ملی گلستان، از مناطق حفاظت‌شده‌ی جنگل های هیرکانی
مناطق حفاظت‌شده‌ی جنگل های هیرکانی، هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و گونه‌های جانوری و گیاهی خاصی را در دامان خویش نگاهداری می‌کنند. پارک ملی گلستان قدیمی‌ترین منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی ایران است.
این پارک در سال ۱۳۳۶ با نام «منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی آلمه وایشکی» تحت حفاظت کانون شکار قرار گرفت. در سال ۱۳۵۰ بود که به‌عنوان اولین پارک ملی ایران در فهرست یونسکو ثبت شد و در مقام یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌محیطی کره‌ی زمین معرفی گردید.
این زیستبوم گسترده، اختلاف ارتفاعی حدود ۲هزار متر در نقاط مختلف خود دارد که همین امر باعث ایجاد ریزبوم‌های گوناگون در آن شده است.
پارک ملی گلستان پرآب است. 21 دهنه چشمه در آن می‌جوشد و چندین رودخانه در آن جاری است. مادرسو، زاو، قرتو، چشمه‌های گلشن، گلستان، جانو، سردارخانه، دوشان، آق‌سو و کرکولی از رودخانه‌های آن هستند.
ترکیب مناسب کوه و جنگل و آب فراوان باعث‌شده پارک گلستان پوشش جنگلی مناسبی داشته باشد و زیستگاه مناسبی برای جانوران فراهم بسازد. سمور جنگلی مرال، شوکا، گراز، گوسفند وحشی (قوچ و میش)، بز کوهی (کل و بز)، گرگ، گربه‌ی جنگلی، گربه‌ی وحشی، گربه‌ی پالاس، تشی، گرگ، وشق، روباه و روباه سرخ ازجمله پستانداران این جنگل هستند.
اما حیوانی که اهمیت پارک ملی گلستان را صدچندان می‌کند «پلنگ ایرانی» است. بیشترین تعداد از این گونه‌ی در حال انقراض در پارک ملی گلستان زندگی می‌کنند.
علاوه بر پلنگ، گونه‌های کمیاب دیگری چون مرال و شوکا هم در پارک ملی گلستان زندگی می‌کنند که متأسفانه شکار غیرمجاز، تداوم زندگی آنها را تهدید می‌نماید.
پتانسیل گردشگری جنگل های هیرکانی
برای بسیاری از مردم ایران، بازدید از جایی که این منطقه‌ی سبز در آن قرار دارد، نهایت لذت را فراهم می‌کند. مسیرهای متعددی به این منطقه می‌رسند؛ فقط از تهران چهار جاده‌ی اصلی به جنگل های هیرکانی منتهی می‌شوند. تقریباً در تمام تعطیلات ملی، میلیون‌ها نفر به آنجا سفر می‌کنند. در سرتاسر این منطقه، استراحتگاه‌ها، هتل‌ها و ویلاهایی وجود دارند که می‌توان در آنها اقامت نمود.
رفتن به این مناطق برای کسانی که در آب‌و‌هوای خشک تهران و شهرهایی مانند آن زندگی می‌کنند تغییر بسیار خوبی است. خط ساحلی دریای کاسپین، مکان پرطرفداری است که هرساله جمع کثیری از مردم برای شنا، گردش دسته‌جمعی در جنگل و لذت‌بردن از تنوع بسیار زیاد غذاهای محلی از آن بازدید می‌کنند.
ازآنجاکه فرهنگ منطقه‌ی جنوبی دریای خزر بسیار غنی است، حتی مسافران ایرانی هم چیزهای زیادی برای سیاحت پیدا خواهند کرد. طبیعت‌گردی در جنگلهای هیرکانی با رعایت اصول گردشگری مسئولانه را به همه توصیه می‌کنیم.
موقعیت مکانی جنگل های هیرکانی کجاست؟
این جنگلها از شمال غرب تا شمال شرق ایران گسترش یافته‌اند. برای بازدید از این گستره، در ابتدا مقصد خود را تعیین کنید. از لوکیشن زیر نیز می‌توانید استفاده نمایید:
پرسش‌های متداول
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤال‌تان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.
هیرکان به چه معناست؟
واژه‌ی «هیرکان» تلفظ یونانی «گرگان» است که به این جنگلها گفته می‌شود.
جنگل های هیرکانی چند‌ساله‌اند؟
این جنگلها عمری ۴۰میلیون ساله دارند. آن بخشی از این جنگلها که در ایران قرار دارد، در عصر یخبندان که همه‌ی جنگلهای دنیا از بین رفت، بدون آسیب باقی ماند.
اهمیت جنگل های هیرکانی برای خطه شمال در چیست؟
۱. دلیل اصلی هوای پاک و تمیز شمال ایران هستند؛
۲. این جنگلها پوشش‌های گیاهی و جانوری منحصر‌به‌فردی را در خود جای داده‌اند؛
۳. جلوگیری از سیل، یکی از مهم‌ترین کارایی‌های این جنگل‌‌هاست.
مالک جنگل های هیرکانی کیست؟
از سویی این جنگلها جزو منابع طبیعی ایران هستند و از سویی دیگر، این منابع طبیعی کشورمان در فهرست آثار طبیعی جهان ثبت شده‌اند. به دیگر سخن، میراث طبیعی جهان هستند و به‌هیچ‌وجه نباید در تملک هیچ شخصی قرار بگیرند. پس هیچ بخشی از آن نباید تخریب شود یا در تملک شخص یا سازمان خاصی قرار بگیرد.
