یونسکو در سال 2011 میلادی، نه باغ ایرانی را به عنوان میراث فرهنگی ملموس ایرانی، در فهرست خود ثبت کرد. باغ های ایرانی، طراحی باغ از هند تا اسپانیا را تحت تاثیر قرار دادند. بر اساس اسناد مکتوب به جا مانده از مورخان یونانی، سنت طرح ریزی و ساخت باغ هایی با ابعاد مختلف، اطراف ساختمان ها و در حیاط خانه ها به 3000 سال پیش بر می گردد.
چنین مناطق سبزی را په اره دئسه (پیرامون دژ) می نامیدند، دئسه به معنای بنا و پردیس به معنای بهشت است. در دیگر زبان های اروپایی، “پارادایس” به معنای باغ محصور و دیوار کشی شده است. این باغ ها از طرح و نظمی پیروی می کنند که از کیهان الهام گرفته شده است و با شرایط آب و هوایی مختلف، متناسب و سازگار هستند. آنها هر رهگذری را به توقف و تعمق در این بهشت های زمینی دعوت می کنند.
باغ های ایرانی ، از نقش برجسته ها تا باغ شهرها
صحنه شکار خسرو پرویز پادشاه ساسانی در سنگ نگاره “باغ شکار” طاق بستان، از قدیمی ترین شواهد مصور از باغ های ایرانی است. البته، باغ های خوش ساخت طراحی شده بر اساس اصول هندسی، حتی قدیمی تر از آن هستند و قدمت آن ها به دوره هخامنشی بر می گردد. پاسارگاد نمونه ای از چنین باغ های ایرانی است.
در دوره ساسانیان (قرن 4 تا 7 میلادی)، طرح ریزی اینگونه باغ ها، توسعه بیشتری یافت. نمونه های بیشتر را در کاخ باغ هایی مانند فیروزآباد و تخت سلیمان می توان یافت. با این حال، عده ای عقیده دارند که دوره شکوفایی طرح ریزی باغ به قرن 16 تا 18 میلادی یعنی دوران صفویه بر می گردد. در این دوره، قزوین اولین پایتختی بود که از این گرایش پیروی کرد و تا زمانی که پایتخت به اصفهان منتقل شد ادامه یافت. در اصفهان ایده باغ شهر به وجود آمد و بعدها در شیراز هم گسترش یافت.
ویژگی های باغ های ایرانی
در باغ های ایرانی ویژگی های مشترکی وجود دارند که میتوان به طور کامل آنها را مشاهده کرد:
- توجه به اصل تقارن
- وجود یک حوض در مقابل ساختمان
- همبستگی و هماهنگی بین آب، باغ و معماری
- کشیدن دیوارهای بلند اطراف باغ
- انتخاب موقعیت باغ در مسیر آب روان یا در مجاورت یک خط قنات
- ساختن یک ساختمان بزرگ با معماری منحصر به فرد در میانه باغ
- تنوع در ساختار هندسی به شکل یک طرح مرکزی، محوری یا مربعی
باغ های ایرانی زیر، میراث فرهنگی ملموس ایرانیان هستند که در فهرست یونسکو ثبت شده اند:
1. باغ پاسارگاد در استان فارس
باغ پاسارگاد با تاریخی چند هزار ساله، به عنوان اولین و قدیمی ترین باغ طراحی شده در تاریخ بشر به حساب می آید. کوروش کبیر دستور ساخت این باغ را صادر کرد. این نمونه اولیه ای از باغ های ایرانی است که در منطقه ای 249 هکتاری در شمال شیراز ساخته شده است. از نظر طرح و برنامه ریزی، معمار آن را در چهار بخش طراحی کرده است. “آب” عنصر موثری در آرایه های معماری و نقشه کشی آن بوده است. در حقیقت، چهار عنصر اصلی آیین زرتشتی یعنی هوا، آب، زمین و نور در این باغ وجود دارند.
2. باغ ارم در استان فارس
معماری این باغ از سبک دوره قاجاریه پیروی می کند و تقلیدی از سبک معماری دوره زندیه است. این میراث جهانی، بخاطر معماری، کاشی کاری ها، گچ کاری ها و نقاشی های چشمگیر آن، یک شاهکار منحصر به فرد است. در ساخت ستون های طبقات بالا، از تخت جمشید الهام گرفته شده است. پیشانی بنا از دو هلال کوچک در طرفین و یک هلال بزرگتر در میانه با تصویری از شاهنامه در میانه آن، تشکیل شده است. این ترکیب، نمایی خیره کننده ایجاد کرده است.
3. باغ چهلستون در استان اصفهان
این مکان تاریخی را کاخ چهلستون نیز می نامند. در واقع بیست ستون در رواق آن وجود دارد. با انعکاس تصویر این بیست ستون در حوض مقابل آنها، چهل ستون به وجود می آید. این بنا توسط شاه عباس دوم در زمینی به مساحت 67 هزار متر مربع ساخته شده است. عمارتی که در میانه آن قرار دارد، هسته مرکزی طرح باغ است.
این عمارت شامل یک تالار آینه، تالار بیرونی بیست ستونی، دو سالن بزرگ شمالی و جنوبی، دو ایوان (شبیه به رواق) در طرفین سالن، یک حوض بزرگ مقابل ساختمان و یک حوض کوچکتر در پشت ساختمان است. سقف ها و دیوارهای داخل بنا، با نقاشی های زیبایی تزئین شده اند که بازتاب دهنده سبک زندگی سلطنتی، رویدادها و زندگی مردم در آن دوران است.
4. باغ فین کاشان در استان اصفهان
این باغ ایرانی را شاه عباس اول زمانی ساخته است که از پایتخت خود اصفهان، برای شکار در کوههای کرکس به کاشان آمده بود و به استراحتگاه نیاز داشت. این باغ، بعدها در زمان پادشاهان قاجار، بیشتر گسترش پیدا کرد.
این باغ که 23 هزار متر مربع وسعت دارد، شامل یک حیاط مرکزی است که با دیوارهایی با برج های دیده بانی متعلق به دوره صفویه، محصور شده است. آب جاری در جوی ها و استخرهای باغ، از چشمه سلیمانیه سرچشمه گرفته است.
5. باغ پهلوان پور در استان یزد
این میراث جهانی در شهر مهریز در جنوب یزد واقع شده است. این باغ، شهرت خود را مدیون جریان آبی است که از درون آن می گذرد. این آب از قنات “حسن آباد” سرچشمه می گیرد.
جدای از ساختمان آن، مابقی باغ، مانند چشم اندازی طبیعی است. به دشواری می توان پذیرفت که انسانها در چنین مکانی، یک باغ ایرانی طرح ریزی کرده اند. این باغ، بسیار طبیعی به نظر می رسد.
6. باغ دولت آباد در استان یزد
این باغ یکی از قدیمی ترین باغ های شهر است که هم ردیف باغ فین و باغ شاهزاده ماهان است. ساختمان “هشتی” در قلب این باغ ایرانی قرار دارد و تهویه هوا و عبور آب از درون باغ را تسهیل می کند. به همین دلیل است که این باغ را “تابستانه” هم می نامند.
وجود یک استخر طولانی بین ورودی و عمارت و به ویژه وجود بلندترین بادگیر جهان که بر فراز عمارت قرار دارد، وضعیت فوق العاده ای برای ساختمان فراهم نموده است.
7. باغ اکبریه در استان خراسان جنوبی
این باغ با وسعت 45000 متر مربع در بستری کوهستانی واقع شده است و قدمت آن به سلسله های زندیه و قاجاریه بر می گردد. چند ساختمان در آن وجود دارد که ساختمان قدیمی تر به عنوان عمارت “حشمت الملک” شناخته می شود.
معمار، این ساختمان دو طبقه را با منبت و گره چینی با تزئینات شیشه ای رنگی، دکوراسیون کرده است. همچنین می توان اسلیمی های زیبا (در اروپا با عنوان آرابسک شناخته می شوند) و الگوهای گچ بری هندسی را در این ساختمان مشاهده کرد.
8. باغ عباس آباد در استان مازندران
این باغ در فاصله نه کیلومتری بهشهر در بین رشته کوه های البرز و جنگل واقع شده است. این مجموعه باغ عباس آباد، به سد، دریاچه و مخزن پشت آن وابسته است. باغ گل، آسیاب آبی، عمارت و دو برج دیدبانی آجری به دستور شاه عباس اول ساخته شده اند.
9. باغ شاهزاده ماهان استان کرمان
این باغ 5/5 هکتار وسعت دارد و در دامنه کوه های “تیگران” واقع شده است. زمان ساخت آن در دوره قاجاریه بر می گردد.
چیزی که این باغ را از سایر باغ های ایرانی متمایز می کند، آبشارهای کوچکی است که در تمام مسیر از عمارت تا ورودی وجود دارند. منظره این آبشارها به محض ورود، منظره نفس گیری برای هر بازدید کننده ای فراهم می کند.
نقش باغ در هنرهای کشورمان
تاثیر این هنر و بازتاب های آن در در سایر هنرها تجلی یافته است، از جمله این هنرها می توان موارد زیر را ذکر کرد:
- نقاشی های سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث
- آثار معماری هوشنگ سیحون
- موسیقی
- مینیاتور
- ادبیات
- قالی بافی
- کاشی کاری
- و غیره
باغ های ایرانی، میراث جهانی بشر هستند و بر هر کسی که در آنها می نگرد، اثری جادویی بر جای می-گذارند. ایرانیان به این میراث خود افتخار می کنند و مشتاقانه با ایجاد باغ های کوچک و زیبا در هرجا که زندگی می کنند، سنت ایجاد باغ را زنده نگاه می دارند. آنها حتی با ایجاد باغ مجزایی در نزدیکی محل سکونتشان، از زندگی لذت بیشتری می برند.
به کلیه جهانگردان به شدت توصیه می شود که در خلال بازدید خود از ایران، حداقل برنامه بازدید از تعدادی از این باغ ها را در سفر خود بگنجانند. بدون دیدار از چنین مکان هایی در برنامه سفر، به طور حتم بازدید آنها ناقص می ماند.
برای آشنایی با تعدادی بیشتری از مکان های ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، به فهرست میراث فرهنگی ملموس ایرانی در سازمان یونسکو مراجعه نمایید.
پرسش‌های متداول درباره باغ های ایرانی
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
منظور از باغ ایرانی چیست؟
باغ ایرانی به باغ‌هایی گفته می‌شود که دارای ویژگی‌هایی منحصر به فرد هستند که فقط در فلات ایران و مناطق اطراف آن دیده می‌شوند. ویژگی منحصر به فرد این باغ‌ها وجود جوی آب، دیوارهای بلند در اطراف و وجود یک حوض رو به روی ساختمان اصلی است. در ادبیات ایران این باغ‌ها را «باغ سرا»، «فردوس» یا «پردیس» می‌نامند.
قدیمی‌ترین باغ ایرانی در کدام استان قرار دارد؟
قدیمی‌ترین باغ ایرانی، «باغ پاسارگاد» است که از قرن ششم پیش از میلاد و دوره کوروش کبیر به جای مانده است. کتیبه‌های موجود نشان می‌دهد که طراحی این باغ را شخص کوروش انجام داده است.
