در سال ۲۰۱۱ میلادی، نُه باغ ایرانی در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیدند. باغ های ایرانی، طراحی باغ از هند تا اسپانیا را تحت‌تأثیر قرار داده‌اند. بر اساس اسناد مکتوب به‌جا‌مانده از تاریخ‌نگاران یونانی، سنت طرح‌ریزی و ساخت باغهایی با ابعاد مختلف، در اطراف ساختمان‌ها و حیاط خانه‌ها به ۳هزار سال پیش برمی‌گردد. چنین مناطق سبزی را «په اره دئسه» به‌معنای پیرامون دژ، می‌نامیدند. دئسه به‌معنای بنا و پردیس به‌معنای بهشت است.
در دیگر زبان‌های اروپایی، «پارادایس» به‌معنای باغ محصور و دیوارکشی‌شده است. این باغ‌ها از طرح و نظمی پیروی می‌کنند که از کیهان الهام گرفته شده است و با شرایط آب‌و‌هوایی مختلف، متناسب و سازگارند. آنها هر رهگذری را به توقف و تعمق در این بهشت‌های زمینی دعوت می‌کنند.
بعدها واژه‌ی په اره دئسه از فارسی میانه (پهلوی) حذف شد و کلمه‌ی «بای» جای آن را گرفت. در فارسی جدید نیز کلماتی هم‌معنای په اره دئسه وجود دارد: بستان، بوستان، گلستان.
باغ های ایرانی که جلوه‌ای از شکوه شاهانه بودند، تنها فضایی سبز برای استراحت و تفریح به حساب نمی‌آمدند، بلکه نمادی از نقش کیهانی پادشاه در بارورسازی زمین شمرده می‌شدند. پادشاهان با ساخت باغهایی خیره‌کننده، بر وجود فر ایزدی خویش پامی‌فشردند. این دیدگاه و روند باغ‌سازی در میان پادشاهان، حتی بعد از اسلام نیز ادامه یافت.
باغ های ایرانی، از نقش‌برجسته‌ها تا باغ‌شهرها
کهن‌ترین نشان از باغ های ایرانی درفشی است که در کاوش‌های شهداد به دست آمده و متعلق به سال‌های 3500 تا 3200 قبل از میلاد است. بر روی درفش، باغی شطرنجی و مستطیل‌شکل نقش شده است و درخت خرما و فواره را در نقاشی آن می‌توان دید.
طبق اندک شواهد موجود در پاسارگاد، پژوهندگان وجود باغی در آن را تأیید می‌کنند با ویژگی‌هایی که از باغ ایرانی می‌شناسیم. این باغ سلطنتی متعلق به کوروش کبیر، نقشه‌ای کاملاً هندسی دارد. الگوی باغ‌سازی هخامنشیان در دوره‌های بعد نیز تکرار شده است.
صحنه‌ی شکار خسروپرویز پادشاه ساسانی در سنگ‌نگاره‌ی «باغ شکار» طاق بستان، از قدیمیترین شواهد مصور از باغ های ایرانی است. البته، باغ‌های خوش‌ساخت طراحی‌شده بر اساس اصول هندسی، حتی قدیمی‌تر از آن موجودند که قدمت آنها به دوره‌ی هخامنشی برمی‌گردد. پاسارگاد نمونه‌ای از این‌گونه باغ های ایرانی است.
در دوره‌ی ساسانیان (قرن ۴ تا ۷ میلادی)، طرح‌ریزی این‌گونه باغ‌ها، توسعه‌ی بیشتری یافت. نمونه‌هایی از آن را در کاخ‌‌باغ‌هایی مانند فیروزآباد و تخت سلیمان می‌توان یافت. بااین‌حال، عده‌ای عقیده دارند که دوره‌ی شکوفایی طرح‌ریزی باغ به قرن ۱۶ تا ۱۸ میلادی یعنی دوران صفویه برمی‌گردد. در این دوره، قزوین اولین پایتختی بود که از این گرایش پیروی کرد و تا زمانی که پایتخت به اصفهان منتقل شد، این شیوه ادامه یافت. در اصفهان، ایده‌ی «باغ‌شهر» به وجود آمد و بعدها در شیراز هم گسترش یافت.
ویژگی‌های باغ های ایرانی
باغ های ایرانی به‌صورت هندسی و پنج‌کاشت طراحی می‌شوند؛ یعنی چهار باغچه در اطراف و یکی در مرکز ساخته می‌شود. در دین مزدایی، دین کهن ایرانیان، جهان به چهار قسمت تقسیم می‌شد که همین پایه‌ی فکری ساخت باغ های ایرانی است.
در باغ های ایرانی ویژگی‌های مشترکی وجود دارند که به‌طور کامل به چشم می‌آیند:
- توجه به اصل تقارن
- وجود یک حوض در مقابل ساختمان
- همبستگی و هماهنگی بین آب، باغ و معماری
- کشیدن دیوارهای بلند اطراف باغ
- انتخاب موقعیت باغ در مسیر آب روان یا در مجاورت یک خط قنات
- ساختن یک ساختمان بزرگ با معماری منحصربه‌فرد در میانه‌ی باغ
- ساختار هندسی به‌شکل یک طرح مرکزی، محوری یا مربعی.
قدیمیترین نقشه‌‌ی باغ های ایرانی را رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر ایلخانیان، ثبت کرده است. او درباره‌ی طرح باغ اوجان در نزدیکی تبریز می‌نویسد: «گروهی صنعت‌گر و مهندس به‌مدت سه سال برای احداث آن کار کردند… . محوطه‌ی مرکزی برای کوشک، تخت و برج‌های پیرامون، حمام‌ها و بناهای رفیع در نظر گرفته شده بود.»
باغ های ایرانی معرفی‌شده در این نوشتار، میراث فرهنگی ملموس ایرانیان هستند که در فهرست یونسکو ثبت شده‌اند:
باغ پاسارگاد در استان فارس
باغ پاسارگاد با تاریخی چند هزار ساله، نخستین و قدیمیترین باغ طراحی‌شده در تاریخ بشر به حساب می‌آید. کوروش کبیر دستور ساخت این باغ را صادر کرد. این نمونه‌ی اولیه‌ای از باغ های ایرانی است که در منطقه‌ای ۲۴۹ هکتاری در شمال شیراز ساخته شده است. از نظر طرح و برنامه‌ریزی، معمار آن را در چهار بخش طراحی کرده است. «آب» عنصر مؤثری در آرایه‌های معماری و نقشه‌کشی آن بوده است. در حقیقت، چهار عنصر اصلی آیین زرتشتی یعنی هوا، آب، زمین و نور در این باغ وجود دارند.
باغ ارم در استان فارس
معماری این باغ از سبک دوره‌ی قاجاریه پیروی می‌کند و تقلیدی از سبک معماری دوره‌ی زندیه است. این میراث جهانی، به‌خاطر معماری، کاشی‌کاری‌ها، گچ‌کاری‌ها و نقاشی‌های چشمگیر آن، یک شاهکار منحصربه‌فرد است. در ساخت ستون‌های طبقات بالا، از تخت جمشید الهام گرفته شده است. پیشانی بنا از دو هلال کوچک در طرفین و یک هلال بزرگ‌تر در میانه با تصویری از شاهنامه در میانه‌ی آن، تشکیل شده است. این ترکیب، نمایی خیره‌کننده ایجاد کرده است.
باغ چهلستون در استان اصفهان
این مکان تاریخی را کاخ چهلستون نیز می‌نامند. در واقع بیست ستون در رواق آن وجود دارد. با انعکاس تصویر این بیست ستون در حوض مقابل آنها، چهل ستون به وجود می‌آید. اولین بار شاه عباس اول با ساخت بنایی با یک تالار و اتاق‌هایی، هسته‌ی مرکزی چهلستون را پی‌ریزی کرد. او بیست‌و‌سومین سالگرد پادشاهی خود را در این مکان جشن گرفت.
در زمان شاه عباس دوم فضای آن گسترش یافت و نقاشی‌ها و آرایه‌هایی نفیس بدان افزوده شد. پس از شاه عباس دوم تا زمان حمله‌ی افغان‌ها، این کاخ محلی برای برگزاری مراسم‌های سلطنتی بود.
این عمارت شامل یک تالار آینه، تالار بیرونی بیست‌ستونی، دو سالن بزرگ شمالی و جنوبی، دو ایوان (شبیه به رواق) در طرفین سالن، یک حوض بزرگ مقابل ساختمان و یک حوض کوچک‌تر در پشت ساختمان است. باغ ته‌رنگی شبیه به کاخ فیروزآباد ساسانی دارد. سهوی یا عمدی بودن این شباهت روشن نیست.
سقف‌ها و دیوارهای داخل بنا، با نقاشی‌های زیبایی تزیین شده‌اند که دو گروه هستند:
- صحنه‌های جشن و شادی و شکار
- رویدادهای تاریخی و سیاسی دوره‌ی صفوی مانند جنگ چالدران.
این کاخ بارها دچار آسیب شده است. در زمان شاه سلطان حسین، در آن آتش‌سوزی رخ داد که چون شاه خاموش‌کردن آتش را خلاف خواست خدا می‌دانست، بخش‌های زیادی از کاخ نابود شد. در زمان افغان‌ها هم بسیاری از آثار نفیس کاخ به تاراج رفت. ضربه‌ی سنگین را اما پسر ناصرالدین شاه بر پیکره‌ی چهل ستون وارد آورد. او درها و پنجره‌های نفیس کاخ را برای ساختن عمارت مسعودیه به تهران برد و به دستورش بسیاری از نگاره‌های کاخ با گچ اندود و تیشه از بین رفت.
این کاخ در سال 1310 به فهرست آثار ملی پیوست و تمهیداتی برای مرمت و مراقبت از آن اندیشیده شد.
باغ فین کاشان در استان اصفهان
نام باغ فین کاشان با حادثه‌ی قتل امیرکبیر در عهد ناصرالدین‌شاه گره خورده است. دستور ساخت این باغ ایرانی را شاه عباس اول زمانی داد که از پایتخت خود اصفهان، برای شکار در کوه‌های کرکس به کاشان آمده بود و به استراحتگاه نیاز داشت. طراح باغ غیاث‌الدین جمشید کاشانی یا شیخ بهایی بوده است.
پادشاهان بعدی صفوی نیز بخش‌هایی به باغ اضافه کردند که بیشتر این پیوست‌ها در دوره‌ی فتحعلی‌شاه رخ داد. اما با مرگ او باغ رها شد و بخش‌هایی از آن از بین رفت. بعدها در دوره‌ی پهلوی باغ مرمت شد و بر خرابه‌های ساختمان خلوت نظام‌الدوله، موزه ملی کاشان بنا گشت.
این باغ که ۲۳هزار متر مربع وسعت دارد، شامل یک حیاط مرکزی است که با دیوارهایی با برج‌های دیده‌بانی متعلق به دوره‌ی صفویه، محصور شده است. آب جاری در جوی‌ها و استخرهای باغ، از چشمه‌ی سلیمانیه سرچشمه گرفته است.
در نزدیکی باغ فین، بقایایی از باغ ایرانی دوره‌ی آل بویه وجود دارد که به نام باغ کهنه معروف است و نشان از قدمت باغ فین دارد.
باغ پهلوان پور در استان یزد
این میراث جهانی در شهر مهریز در جنوب یزد واقع شده است. این باغ از دارایی‌های بازرگان و پهلوانی مهریزی به نام «علی مهریزی» بوده که بعدها سازمان میراث فرهنگی آن را خریده است.
باغ پهلوان پور شهرت خود را مدیون جریان آبی است که از درون آن می‌گذرد. این آب از قنات حسن‌آباد سرچشمه می‌گیرد و از وسط کوشک عبور می‌کند و در باغ جاری می‌شود. درختان انار، خرمالو و بادام در این باغ فراوان است. جدای از ساختمان باغ، مابقی آن، چنان است که به نظر می‌رسد به‌صورت طبیعی ایجاد شده و طراحی قبلی در کار نبوده است.
باغ دولت‌آباد در استان یزد
این باغ یکی از قدیمیترین باغ های ایرانی است که هم‌ردیف باغ فین و باغ شاهزاده ماهان به حساب می‌آید. ساختمان «هشتی» در قلب این باغ ایرانی قرار دارد و تهویه‌ی هوا و عبور آب از درون باغ را تسهیل می‌کند. به همین دلیل است که این باغ را «تابستانه» هم می‌نامند.
میان ورودی باغ و عمارت، استخری طولانی قرار دارد. افزون بر آن، بر فراز عمارت، بلندترین بادگیر جهان بنا شده است. وزش باد بادگیر بر روی آب حوض زیرین آن، باعث خنکی آب و محیط می‌شود.
باغ دولت‌آباد از یادگارهای دوره‌ی زندیه است. محمدتقی‌خان، از خان‌های یزد، ابتدا یک قنات به نام دولت‌آباد در این محل حفر می‌کند و بعد، دستور ساخت باغ را می‌دهد.
باغ اکبریه در استان خراسان جنوبی
این باغ با وسعت ۴۵هزار متر مربع در بستری کوهستانی واقع شده است و قدمت آن به سلسله‌های زندیه و قاجاریه برمی‌گردد. چند ساختمان در آن وجود دارد که ساختمان قدیمی‌تر با عنوان عمارت «حشمت الملک» شناخته می‌شود.
معمار، این ساختمان دو طبقه را با منبت و گره چینی با تزیینات شیشه‌ای رنگی، آراسته است. همچنین می‌توان اسلیمی‌های زیبا را که در اروپا با عنوان «آرابسک» شناخته می‌شوند و همچنین، الگوهای گچ‌بری هندسی متنوعی را در این ساختمان مشاهده کرد. معماری آن تلفیقی از معماری ایرانی و روسی است.
باغ در سطحی شیبدار قرار دارد که جریان آب در جوی‌ها را آسان می‌کند. عمارت در بلندترین بخش باغ ساخته شده است. امروزه از بنای مرکزی این باغ ایرانی به‌عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود.
باغ عباس‌آباد در استان مازندران
این باغ در فاصلۀ نه‌کیلومتری بهشهر در بین رشته‌کوه‌های البرز و جنگل واقع شده است. مجموعه‌ی باغ عباس‌آباد، به سد و دریاچه و مخزن پشت آن وابسته است. باغ گل، آسیاب آبی، عمارت و دو برج دیدبانی آجری به‌دستور شاه عباس اول ساخته شده‌اند.
در میان دریاچه‌ی مصنوعی حاصل از سد در باغ عباس‌آباد یک چهارتاقی وجود دارد. چهارتاقی در زمان آبگیری سد در آب فرو می‌رود و تصویر یک جزیره را ایجاد می‌کند.
باغ شاهزاده ماهان استان کرمان
این باغ ۵/۵ هکتار وسعت دارد و در دامنه کوه‌های «تیگران» و در نزدیکی آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی واقع شده است. زمان ساخت آن به دوره‌ی قاجاریه برمی‌گردد. سازنده‌ی باغ عبدالحمید میرزا ناصرالدوله بود که پیش از پایان کار، درگذشت و ساخت باغ نیمه‌کاره ماند.
این باغ ایرانی از نوع تک‌محور است. محور اصلی چنین باغهایی نهر آب، گذرگاه و درختان هم‌راستا با نهر است. باغ شازده ماهان در سطحی شیبدار بنا شده که به روانی آب کمک می‌کند. باغچه‌بندی، فواره‌ها و قرارگیری پلکان‌ها همگی با تقارن و نظم پیاده‌سازی شده‌اند.
باغ ماهان در میان کویری خشک، مانند بهشتی دلپذیر می‌درخشد و شکوه اندیشه و هنر ایرانی را پیش چشم می‌آورد.
نقش باغ در هنرهای کشورمان
ساخت باغ ایرانی یک هنر است که بازتاب‌های آن در سایر هنرها تجلی یافته است، ازجمله‌ی این هنرها می‌توان نمونه‌های زیر را ذکر کرد:
- نقاشی هنرمندانی چون سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث
- آثار معماری
- موسیقی
- مینیاتور
- ادبیات
- قالی‌بافی
- کاشی‌کاری
باغ های ایرانی، میراث جهانی بشر هستند و بر هرکسی که در آنها می‌نگرد، اثری جادویی بر جای می‌گذارند. ایرانیان به این میراث خود افتخار می‌کنند و مشتاقانه با ایجاد باغ‌های کوچک و زیبا در هرجا که زندگی می‌کنند، سنت ایجاد باغ را زنده نگاه می‌دارند. آنها حتی با ایجاد باغ مجزایی در نزدیکی محل سکونتشان، از زندگی لذت بیشتری می‌برند.
دیدن ایران بدون بازدید از باغ های ایرانی کامل نیست. باغ ایرانی گره‌خوردگی عرفان و اندیشه‌ی ایرانی با «شاخه‌ی تر» طبیعت است و برای هر گردشگری مفهومی نو و به‌یادماندنی از باغ و بهشت خواهد داشت.
پرسش‌های متداول درباره باغ های ایرانی
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤالتان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.
منظور از باغ ایرانی چیست؟
باغ ایرانی به باغهایی گفته می‌شود که دارای ویژگی‌هایی منحصربه‌فرد هستند که فقط در فلات ایران و مناطق اطراف آن دیده می‌شوند. ویژگی خاص این باغ‌ها وجود جوی آب، دیوارهای بلند در اطراف و یک حوض رو‌به‌روی ساختمان اصلی است. در ادبیات ایران، این باغ‌ها را «باغ سرا»، «فردوس» یا «پردیس» می‌نامند.
قدیمیترین باغ ایرانی در کدام استان قرار دارد؟
«باغ پاسارگاد» قدیمیترین باغ ایرانی است که از قرن ششم پیش از میلاد و دوره‌ی کوروش کبیر به‌جای مانده است. کتیبه‌های موجود نشان می‌دهد که طراحی این باغ را شخص کوروش انجام داده است.
طلایی‌ترین عصر باغ‌سازی در ایران چه دوره‌ای است؟
باغ‌سازی در ایران از دوره‌ی هخامنشیان آغاز شد؛ زیرا شاه هخامنشی علاقه داشت در هرجا که ساکن بود، باغی بنا کند. البته محققان باشکوه‌ترین عصر باغ‌سازی در ایران را دوره‌ی صفوی می‌دانند. در این دوره، باغ‌ها بخشی از ساختار شهری بودند.
تفاوت باغ‌های ایرانی و خارجی در چیست؟
برخلاف باغ‌های ایرانی، باغ‌های خارجی، این ویژگی‌ها را دارند:
- از عنصر مجسمه در باغ‌های غربی استفاده می‌شود.
- گیاه (به طور مشخص شمشادها) در باغ‌های غربی به منظور دیوارکشی استفاده می‌شوند.
- باغ‌های ایتالیایی به طور مشخص تراس‌بندی شده هستند و از پله‌های زیاد در آنها استفاده می‌شود.
معروف‌ترین باغ خارجی با معماری ایرانی چه باغی است؟
تاج محل معروف‌ترین باغی است که در خارج از ایران اما با سبک باغ‌های ایرانی ساخته شده است.
بزرگ‌ترین باغ ایرانی در کدام استان قرار دارد؟
باغ اکبریه بیرجند بزرگ‌ترین باغ ایرانی است. این باغ مساحتی در حدود ۳/۵ هکتار دارد.
