اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر روی محیط زیست

هنگامی که میزان بازدیدکنندگان یک مقصد گردشگری بیشتر از ظرفیت محیط زیست آن باشد، اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه نمایان می‌شوند. اگر گردشگری به همان شیوه سنتی لجام‌گسیخته خود در جریان باشد، تهدید های بالقوه بسیاری در سراسر جهان محیط زیست را هدف می گیرند.

البته ما اثرات مثبت گردشگری مسئولانه بر روی جامعه را نیز داریم که در جای خود به آن خواهیم پرداخت، لیکن کسب آگاهی در خصوص تاثیرات مخرب رفتارهای فکر نشده گام بسیار مهمی است که در اینجا به آن می پردازیم. گردشگری آگاهانه به معنای سفر با چشم باز است و امید ما آن است که همه شما تبدیل به مسافرانی حرفه ای شوید که ردپای منفی بسیار کمی در سفر از خود به جای بگذارید.

وقتی که گردشگری غیر مسئولانه فشار بسیار زیادی را بر روی یک منطقه وارد می‌کند، اثرات منفی زیر را شاهد خواهیم بود:

• فرسایش خاک
• آلودگی فزاینده
• دفع زباله در دریا
• نابودی زیستگاه های طبیعی
• فشار فزاینده بر روی گونه های جانوری در معرض خطر
• افزایش آسیب پذیری جنگل ها در مقابل آتش سوزی
• و امثال آن

همچنین گردشگری غیر مسئولانه تاثیرات سوئی بر روی منابع آب خواهد گذاشت و می تواند جمعیت های محلی را وادار به رقابت بر سر استفاده از منابع حیاتی کند.

اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر روی محیط زیست

تاثیراتی که گردشگری غیر مسئولانه بر روی محیط زیست می گذارد، گوناگون هستند. در اینجا به دسته بندی آنها می پردازیم:

• کاهش منابع طبیعی

توسعه گردشگری به شکل سنتی و غیر مسئولانه آن هنگامی باعث کاهش منابع طبیعی می‌شود که میزان مصرف این منابع را در جاهایی افزایش دهد که پیشتر نادر بوده اند. برخی از شاخص ترین مثال ها در این زمینه عبارتند از مصرف و اتمام منابع آب، تخریب زمین و کاهش سایر منابع محلی.

در گردشگری غیر مسئولانه، عموماً استفاده از منابع آب به شیوه های مختلف و بیش از حد انجام می‌گیرند. به طور مثال، استفاده گردشگران غیر مسئول از استخرهای شنا، زمین های گلف و آب مصرفی جهت رفع نیازهای شخصی. این امر باعث کمبود آب، خرابی سیستم های آبرسانی و تولید فزاینده فاضلاب می شود.

در برخی از مناطق کره زمین، مانند کشور خودمان ایران، و به خصوص در مناطق بیابانی و کویری آن، شدت و حدت این چالش به مراتب بیشتر است. به علت گرمای بیش از حد هوا و نیاز فزاینده گردشگران به نوشیدن آب، میزان آب مصرفی از حد معمول مناطق معتدل به مراتب بالاتر است.

متاسفانه دیده شده است که در برخی از مقاصد گردشگری کشورمان، برای خوشایند و مطلوب سازی محیط جهت گردشگران دست به چمن کاری در ابعاد گسترده می زنند. در اکثر نقاط ایران به علت وجود آب و هوای خشک یا نیمه خشک، چمن کاری به هیچ وجه راه حل مناسبی برای ایجاد فضای سبز یا فضای مطلوب نیست.

• تخریب زمین

منابع پر اهمیت زمین عبارتند از خاک حاصلخیز، جنگل ها، جلگه ها، و زیستگاه های گونه های وحشی جانوران. شوربختانه گردشگری غیر مسئولانه غالبا یکی از مسببان تخریب منابع پر اهمیت زمین در مناطق مختلف کشورمان می باشد. وقتی که همه روزه دست به کار ساخت و ساز تسهیلات خدمات‌رسانی گردشگری می‌شویم، فشار فزاینده ای را بر روی این منابع و چشم اندازهای طبیعی مقاصد گردشگری وارد می کنیم.

هنگامی که بشر دست به کار ساخت و ساز می شود، حیوانات به واسطه خرابی زیستگاه‌هایشان یا سر و صداهای ایجاد شده، محیط طبیعی زندگی شان را ترک می‌کنند. این امر می‌تواند باعث کشته شدن برخی از گونه‌های جانوری وحشی در آن مناطق گردد. به عنوان مثال، جاده های که ما در مناطق طبیعی می سازیم، حد و مرز طبیعی گونه‌های جانوری وحشی نیست. پس آنها نیاز دارند از این سو به آن سوی آن بروند. در نتیجه، این حیوانات در هنگام تردد در زیستگاه های طبیعی شان، توسط خودروها زیر گرفته می شوند.

این امر حتی می‌تواند باعث تغییر رفتار گونه‌های جانوری گردد و ما انسانها آنها را بصورت موجوداتی دردسرساز بنگریم. مثلاً ممکن است آنها وارد جاهایی شوند که قبلاً نمی‌رفتند – مثل حیاط خانه ساکنان یک روستا یا شهر. یک مثال دیگر از تغییر رفتار زمانی بروز می کند که این حیوانات برای محافظت از فرزندانشان پرخاشگر می شوند یا برای به دست آوردن غذایی که به دلیل توسعه گردشگری کمیاب شده است، وحشی تر جلوه می کنند.

گاهی اوقات گردشگری غیر مسئولانه و سنتی موجب از بین رفتن چشم اندازهای طبیعی می شود.اگر ما قوانین و دستورالعمل های کارآمدی برای محدودسازی توسعه گردشگری نداشته باشیم، امکان از بین رفتن چشم اندازهای طبیعی کشورمان افزایش می‌یابد. ساختن هتل ها یا ساختمان های چندین طبقه که هیچ گونه تجانسی با معماری پیرامون خود و چشم انداز طبیعی مقاصد گردشگری نداشته باشند موجب از بین رفتن جذابیت آن منطقه و زیبایی طبیعی آن می گردند.

هنگامی که مسافران غیرحرفه‌ای در سفر خود وارد جنگل‌ها می‌شوند و برای برپا کردن آتش شاخه های درختان را می برند، در واقع به از بین بردن جنگل ها کمک می کنند. این کار در نهایت موجب تخریب زمین می شود. به عنوان مثال، گردشگرانی که در نپال به پیاده روی در طبیعت می‌پردازند روزانه 4 الی 5 کیلوگرم چوب می سوزانند.

روش های دیگری از گردشگری غیر مسئولانه وجود دارد که ردپاهای نامطلوبی در طبیعت به جا می‌گذارند:

• کوه پیمایی و پیاده روی در کوهستان
• پیاده روی در کویر یا جنگل
• اسکی کردن در یک مسیر خاص

در برخی از نقاط دنیا برای کاهش تاثیر منفی گردشگری در یک مسیر مشخص تمهیداتی را پیش بینی کرده اند. به عنوان مثال تعداد گردشگران را محدود کرده اند.

• منابع محلی

فشاری که گردشگری بر روی منابع محلی مانند انرژی، غذا، و سایر مواد خام وارد می آورد، می تواند بسیار بالا باشد، به خصوص اگر مقدار این منابع پیش از شروع گردشگری در آن منطقه کم باشد. استفاده یا جابجایی این منابع توسط گردشگران باعث استحصال بیش از حد آنها می شود.

از آنجایی که ماهیت گردشگری در برخی نقاط دنیا فصلی است، به هنگام ورود گردشگران در فصل های پربازدید تعداد سکنه یک مکان تا چندین برابر اضافه می شود. معمولاً انتظارات گردشگران در خصوص میزان گرمایش مناسب، آب گرم،… بیشتر از انتظارات افراد بومی هر منطقه است. در چنین فصل‌هایی با این سیر صعودی تقاضا برای منابع، میزان درخواست به شدت افزایش می یابد. این امر حتی می‌تواند زیر ساختارهای آن منطقه را تحت فشار قرار دهد و جامعه محلی از پاسخگویی به نیازهای افراد محلی نیز قاصر گردد.

آلودگی حاصل از گردشگری

صنعت گردشگری می تواند مانند هر صنعت دیگری مولد آلودگی باشد: آلودگی هوا، آلودگی صوتی، زباله، فاضلاب، سوخت و مواد شیمیایی. صنعت گردشگری همچنین می تواند به اشکال مختلف آلودگی بصری و معماری نیز منتج شود. این امر هنگامی بیش از حد دردسر ساز می شود که مسافران اصول منشور گردشگری مسئولانه را رعایت نکنند.

• آلودگی هوا و آلودگی صوتی

در پاسخ به تعداد فزاینده گردشگران و نیاز روز افزون آنها به جابجایی، میزان حمل و نقل هوایی، جاده‌ای و ریلی هر کشوری رو به فزونی می گذارد. در واقع بیش از 60 درصد از مسافرتهای هوایی به دلیل وجود گردشگری است.

بر طبق مطالعه‌ای که در خصوص اثرات منفی سفرهای هوایی صورت گرفته است، پژوهشگران دریافته اند که میزان آلودگی CO2 یک پرواز از روی اقیانوس اطلس (روشنایی، گرما، استفاده از خودرو، …) برابر است با میزان آلودگی ای که یک شخص در طی یک سال به وجود می آورد. نتیجه این پژوهش تکان دهنده است!

میزان آلودگی هوای ناشی از حمل و نقل مسافران، تاثیرهای منفی منفی خود را در سطح جهانی به جا می گذارد، به ویژه فشاری که حمل و نقل با خروجی CO2 خود بر روی منابع انرژی می آورد. این امر می تواند میزان آلودگی هوا را در سطح محلی به شدت بالا ببرد. در عین حال، این جابجایی ها می توانند به تغییرات آب و هوایی نیز کمک کنند.

آلودگی صوتی نیز می تواند نگران کننده باشد. آلودگی صوتی حاصل از هواپیما، خودرو، اتوبوس، و سایر وسایل نقلیه می تواند ناراحتی و اضطراب و حتی مشکلات شنوایی برای انسانها به بار بیاورد. آلودگی صوتی می تواند باعث استرس در گونه‌های جانوری شود و حتی الگوی فعالیت طبیعی آنها را تغییر دهد. این نگرانی به خصوص در مناطقی که پیرامون فرودگاه‌های بزرگ هستند، بسیار بالاست.

• زباله سازی

دفع زباله در مناطقی که جاذبه های طبیعی وجود دارد و فعالیت‌های گردشگری در ابعاد گسترده انجام می شود، یک مشکل جدی است. اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر روی محیط زیست را می توان به سادگی در این مناطق مشاهده نمود. دفع نامناسب زباله می تواند مبدل به یک فاکتور عمده در نابودی محیط زیست و طبیعت پیرامون ما گردد. همه ما شاهد هستیم که وجود بطری‌های پلاستیکی و فاضلاب می ‌توانند چهره زیبای رودخانه ها، مناظر زیبا و اطراف جاده ها را به شدت زشت و کریه بنماید.

یک مثال تکان دهنده دیگر در خصوص اثرات منفی گردشگری بر روی محیط زیست، وجود گردشگری کروز در دریای کارائیب است. برآورد می‌شود که کشتی های کروز سالانه بیش از 70 هزار تن زباله تولید کنند. حدود 77 درصد تمامی زباله های تولید شده توسط کشتی ها، حاصل گردشگری دریایی و کشتی های کروز است. به طور متوسط، یک مسافر کشتی کروز روزانه 3 و نیم کیلوگرم زباله تولید می‌کند که می توانید آن را با یک شخص معمولی در خشکی مقایسه کنید که حداکثر 0.8 کیلوگرم زباله تولید می کند.

تولید زباله جامد می تواند باعث تخریب ظاهر فیزیکی آب و سواحل گردد، و مرگ موجودات آبزی را سبب شود. همانطور که در عکس های معروف بسیاری دیده اید داخل شکم بسیاری از پرندگان نیز مملو از تکه زباله های پلاستیکی کوچک شده است. از آن جایی که معده پرندگان نمی تواند پلاستیک را هضم کند، این زباله های فیزیکی موجب مرگ آنان می گردد. این تنها یکی از تاثیرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر روی محیط زیست است.

کوهستانی نیز از گردشگری غیر مسئولانه رنج می برند. گردشگرانی که در این مناطق به پیاده روی پیمایش مسیر می‌پردازند، زباله های بسیاری تولید می کنند. در هر جا که محل عبور این گردشگران است، زباله های جامد، سیلندرهای اکسیژن و حتی تجهیزات کمپینگ به جا می ‌ماند.

• فاضلاب

ساخت هتل ها و سایر امکانات تفریحی می ‌تواند موجب افزایش آلودگی فاضلاب گردد. متاسفانه، بسیاری از مقاصد گردشگری، به خصوص کشورهای در حال توسعه، قوانین سخت گیرانه ای در خصوص دفع فاضلاب ندارند. در نتیجه، فاضلاب موجب آلودگی دریا و دریاچه های پیرامون جاذبه های گردشگری در جهان می شود. این خسارت ها که به گونه های جانوری و گیاهی مناطق مزبور وارد می شوند، قادرند صدماتی جدی بر صخره های مرجانی وارد کنند.

آلودگی فاضلاب، زندگی انسانها و حیوانات را مورد تهدید قرار می دهد. شاید بسیاری از شما به یاد داشته باشید که سالها پیش آب های جاری در بسیاری از رودخانه ها به غایت شفاف و روشن بودند. همه ما از پیشینیان مان خاطرات مربوط به زلال بودن آب چشمه ها و رودخانه ها را شنیده ایم. امروزه فاضلاب کارخانه ها و مناطق مسکونی که مدیریت مناسبی ندارند، این چشم اندازهای زیبای طبیعی را بر هم زده اند.

• آلوده سازی مناظر زیبا

گاهی اوقات صنعت گردشگری نمی‌تواند در یک مقصد گردشگری تسهیلاتی بسازد که ویژگی‌های بومی داشته باشند. در نتیجه، اقامتگاه های غول آسا با ظواهر عجیب و غریب که به هیچ وجه با محیط طبیعی اطراف خود همخوانی ندارند، ساخته می شوند و یکدست بودن مناظر زیبای بومی را با طراحی غیر متجانس سازه های خود بر هم می‌زنند.

در بسیاری از مقاصد گردشگری، به علت عدم وجود دستورالعمل های ویژه ساخت و ساز و استفاده از زمین، بناهایی بسیار ناخوشایند در امتداد سواحل، دره ها، و چشم اندازهای طبیعی زیبا مثل قارچ سبز می شوند. این تسهیلات گردشگری شامل راهها، محل اسکان کارمندان، پارکینگ، محوطه های خدمات رسانی، و دفع زباله می باشد. این شیوه ساخت و ساز از جذابیت یک مقصد گردشگری می‌کاهد و تاثیر منفی بر روی خود گردشگری می گذارد.

اثرات فیزیکی توسعه گردشگری

در حالی که صنعت گردشگری تاثیرات زیست محیطی منفی بسیاری دارد، اثرات فیزیکی توسعه صنعت گردشگری نیز معضلی دیگر است. این پیامدها می‌تواند شامل پدید آوردن ساختمان‌ها، سازه های کنار دریا، راهها و… باشد.

• فعالیتهای ساختمانی و توسعه زیر ساخت ها

توسعه تسهیلات گردشگری می تواند شامل مواردی مانند ماسه برداری، فرسایش تپه های ماسه ای، و سواحل فاقد زیستگاه‌های گونه‌های جانوری گردد. معمولاً گردشگران این تاثیرات جانبی توسعه گردشگری را نمی بینند، هرچند که می ‌توانند شاهد پیامدهای ویرانگر آن بر روی محیط زیست اطراف باشند. این فعالیت ها ممکن است جانوران را از زیستگاه های طبیعی خود جابجا کنند، چرا که صدای این ساخت و سازها آنها را ناراحت می کند.

• جنگل زدایی و استفاده ناپایدار از زمین

ساختن تسهیلات گردشگری مانند تله کابین و اقامتگاه‌های اسکی غالباً مستلزم تسطیح زمین و برش درختان جنگلی است. این پاکسازی زمین (چوب بری) می تواند برای به دست آوردن مصالح لازم برای ساختن سایت های گردشگری باشد. به همین ترتیب، گاهی اوقات تالاب های ساحلی را خشک می کنند تا سایت های مناسبی برای ساخت و ساز درست کنند. در نتیجه، مناطقی که زمانی زیستگاه گونه های جانوری و گیاهی بودند تبدیل به هتل پارکینگ و استخر می‌شوند.

• توسعه نواحی ساحلی

ساختن بنادر و سازه های گردشگری کنار دریا می تواند موجب افزایش اثرات منفی زیست محیطی باشد. توسعه این سازه ها و موج شکن ها می ‌تواند موجب تغییر در جریان های آب و خط ساحلی گردد. این تغییرات می توانند تاثیرات گسترده‌ای (نظیر تغییرات در درجه حرارت و فرسایش) در اکوسیستم های وسیع تر بگذارند.

• صخره های مرجانی

این اکوسیستم های ساحلی به شدت شکننده هستند. در سراسر جهان این صخره ها از توسعه گردشگری و فعالیت های توریستی ضربه دیده اند. بنابر شواهد به دست آمده، توسعه سواحل موجب تاثیرات منفی بر روی این صخره ها شده است. رسوبات فزاینده در آب می توانند تاثیرات منفی بر روی رشد آنها بگذارد.

همین که گردشگران بر روی آنها پا بگذارند می تواند باعث صدمات جبران ناپذیر یا حتی مرگ آنها شود. تصادم کف قایق ها با بستر دریا می‌تواند باعث کشتن صخره های مرجانی شود. آلودگی فاضلاب نیز تاثیرات مخربی بر روی آنها خواهد داشت.

تمامی این عوامل دست به دست یکدیگر می‌دهند تا موجب کاهش وسعت صخره‌های مرجانی در تمام دنیا بشوند. پس، این امر تاثیر گسترده تری بر روی زندگی و اکوسیستم دریایی خواهد گذارد. بد نیست بدانید که این صخره ها زیستگاه و منبع غذایی بسیاری از حیوانات هستند.

تاثیرات فیزیکی فعالیت های گردشگری

نکته آخری که در زمینه اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر روی محیط زیست باید ذکر شود، نتیجه فیزیکی فعالیت‌های گردشگران می باشد که شامل لگد مالی، لنگر اندازی، شیرجه، و قایقرانی تفریحی است.

• لگدمالی طبیعت

گردشگرانی که به دفعات از یک مسیر پیاده روی استفاده می کنند، پوشش گیاهی و خاک را لگدمال می‌کنند که سرانجام باعث صدماتی به تنوع زیستی و اثرات مخرب دیگر می گردند. اگر بازدیدکنندگان از این مناطق مسیرهای تعیین شده را ترک کنند، صدمات حاصله حتی می تواند موجب تاثیرات منفی گسترده تری نیز بشود. این پیامدها در برخی نقاط دنیا مانند ماچوپیچو و سایر مقاصد گردشگری شناخته شده، مشاهده شده اند.

• لنگر اندازی و سایر فعالیت‌های کنار آب

در کنار دریا ها، بسیاری از فعالیت‌های گردشگران در اکوسیستم‌های شکننده و پیرامون آنها صورت می گیرند. لنگر اندازی، غواصی، و قایق سواری برخی از فعالیت‌های هستند که می‌توانند موجب تخریب مستقیم اکوسیستم‌های دریایی نظیر صخره های مرجانی شوند.

• تغییر اکوسیستم ها به واسطه فعالیت های گردشگری

فعالیت های تفریحی گردشگری می توانند باعث تخریب زیستگاه ها بشوند. به عنوان مثال، نگریستن حیات وحش می تواند برای حیوانات استرس ایجاد کند و رفتار طبیعی آنها را تغییر دهد، چرا که گردشگران برای انجام این فعالیت بیش از حد به این حیوانات نزدیک می شوند.

آیا می توان اثرات منفی گردشگری غیر مسئولانه بر روی محیط زیست را کاهش داد؟

خوشبختانه پاسخ این پرسش مثبت است. علیرغم تمام آنچه که گفته شد، بشر می تواند سفر مسئولانه داشته باشد و ردپای منفی کمتری از خود به جا بگذارد. می توان از پیشرفت دانش بشری استفاده نمود و با افزایش سطح آگاهی گردشگران، شاهد فعالیت های حساب شده مسافران حرفه ای بود که درست رفتار می کنند و به دیگران نیز می آموزند. حاصل امر، کاهش قابل ملاحظه اثرات منفی گردشگری بر روی محیط زیست خواهد بود که به گردشگری پایدار خواهد انجامید.