فیروزه کوبی که از جدید‌ترین هنرهای فلزکاری و صنایع دستی ایران محسوب می‌شود، از ذوق و هنر ایرانیان برآمده است. فرآوردهی فیروزه کوب شامل زیورآلات یا ظروف تزیینی است که بر پایه‌ی فلز ساخته می‌شود و قطعات کوچک و خرده‌سنگ‌های فیروزه روی سطوح آن همانند موزاییک جای‌گذاری می‌شوند. کنار هم قرارگرفتن این سنگ‌ریزه‌های فیروزه بر روی فلزهایی از جنس مس، برنج، نقره، ورشو یا برنز، زیبایی و جلوهای خاص به آن می‌بخشد.
فیروزه و کاربرد‌های آن
فیروزه از سنگهای ارزشمند در میان ایرانیان است. استفاده از این سنگ گرانبها در زیورآلات از روزگاران گذشته تاکنون متداول بوده است. علاوه بر این، در گذر زمان به کاربری این سنگ زیبا اضافه شده است.
به‌جز مصارف تزیینی، برخی افراد اعتقاد دارند که این سنگ خواص ماورایی دارد. ایرانیان فیروزه را مظهر آبی آسمان و دریا می‌دانند و معتقدند سنگ فیروزه خوش‌یمن است و خاصیت درمانی دارند.
البته این اعتقاد در سایر ملل، همانند چینی‌ها، هندوها، اقوامی در امریکای جنوبی و اروپا نیز متداول است. گفته می‌شود سنگهای فیروزه انرژی منفی را دفع و انرژی مثبت فضای داخل خانه را بیشتر می‌کنند و از این طریق، بر حس و حال افراد تأثیر دارند.
برخی نیز استفاده از محصولات حاوی فیروزه را در تقویت قلب و درمان افسردگی و بیماریهای روحی مؤثر می‌دانند. همچنین، طب سنتی معتقد است نگاه‌کردن به سنگ فیروزه باعث تقویت چشمها می‌شود.
هنر فیروزه کوبی و کاربرد آن در ظروف تزیینی قدمت چندانی ندارد و هنری بدیع محسوب می‌شود.
پیشینه فیروزه کوبی
منبع اصلی سنگ فیروزه در ایران، معدن‌های نیشابور در خراسان است. هنر فیروزه کوبی نیز در همین منطقه پدید آمده است. استاد یوسف حکمیان ۸۰ سال پیش در مشهد، هنر فیروزه کوبی را برای تزیین زیورآلات ابداع کرد. بعدها فردی به نام حاج داداش این هنر را به اصفهان برد و گسترش این هنر در اصفهان رخ داد.
امروزه در اصفهان، شهر جهانی صنایع دستی، هنرمندان فیروزه کوب بسیاری به این کار می‌پردازند. علاقه‌مندان به این هنر برای تماشای کارگاه‌های فیروزه کوبی و خریدن ظروف فیروزه کوب، به اصفهان سفر می‌کنند که بازار اصلی محصولات فیروزه کوبی است.
آنچه موجب شده صنایع دستی فیروزه کوبی با وجود قدمت کمی که دارند، محبوبیت زیادی داشته باشند، ظرافت و دقت و هنرمندی چشمگیری است که در ساخت آنها به کار میرود. محصولات فیروزه کوبی علاوه بر کاربرد تزیینی، قابل‌استفاده هم هستند.
انواع سنگ فیروزه
سنگهای فیروزه بهطور کلی شامل دو نوع گچی سفید و سنگیِ آبیسبز هستند. این سنگها از نظر کیفیت در درجهی متوسط یا مرغوب طبقهبندی می‌شوند. نوع دوم سنگهای فیروزه، یعنی سنگهای آبیسبز، بیشتر استفاده می‌شوند؛ زیرا در عملیات احیای سنگ و فرآوری و پرداخت، توان بیشتری در تحمل گرما و فشار دارند.
مرغوبیت سنگ فیروزه به نوع معدنی بستگی دارد که سنگ فیروزه از آن استخراج می‌شود. در حال حاضر، فیروزه نیشابور مرغوب‌ترین نوع فیروزه است.
ابزار فیروزه‌کوبی
صنعتگران، سنگهای فیروزهای و همچنین ظروف مخصوصی از جنس فلزهایی مانند برنج و مس و نقره را به‌وسیله‌ی دستگاههای پرس تهیه می‌کنند. سپس این سنگها را بر حسب اندازه‌ی آنها جداسازی می‌کنند و با ابزار مختلف و با دقت و مهارت، شروع به کوبیدن سنگها روی ظروف می‌کنند.
در ادامه به برخی از مهمترین ابزارهای فیروزه‌کوبی اشاره میکنیم:
- ظروف مخصوص فیروزه‌کوبی: ظروف مخصوص فیروزه‌کوبی خطوطی دارند که به آنها «خط نکر» گفته می‌شود و برای فیروزه‌کوبی الزامی هستند؛
- چکش: در فیروزه‌کوبی از چکشهای مخصوصی برای کوبیدن سنگها روی فلز استفاده می‌شود؛
- چراغ بنزینی یا چراغ گاز: برخی صنعتگران برای چسباندن لاک گردویی روی ظروف، سطح فلز را به‌وسیله‌ی این چراغها حرارت می‌دهند و زمانی که لاک حالت مایعی چسبنده پیدا می‌کند، سنگهای فیروزه را به آن میچسبانند؛
- انبر دستی: این وسیله برای فرمدادن ظروف فیروزهکوب بهشکل دلخواه استفاده می‌شود؛
- پنس: این ابزار برای برداشتن سنگهای فیروزه و کمک به سهولت جای‌گذاری آنها بر روی ظروف کاربرد دارد؛
- سمباده: مقدار سمباده بهاندازهی ظرف و همچنین فاصلهی خطوط روی ظرف بستگی دارد؛
- چسب فیروزه‌کوبی: چسب مخصوص فیروزه‌کوبی «لاک گردویی » نام دارد و از مخلوطی از چوب گردوی کالفین و تربانتین تهیه می‌شود؛
- سنگ فیروزه: در این صنعت، از سنگهایی استفاده می‌شود که برای ساخت جواهر مناسب نیستند و غالباً از کارگاه‌های فیروزه‌تراشی یا معادن نیشابور تهیه می‌شوند. پیش از استفاده از این خرده‌سنگ‌های فیروزه، لازم است آنها را تمیز کنند و ناخالصی‌هایشان را جدا کنند.
مراحل فیروزه کوبی
ساخت و پرداخت فرآوردهی فیروزه کوب شامل دو مرحله‌ی اصلی «زرگری» و «فیروزه‌کوبی» است:
مرحله‌ی زرگری
در این مرحله، صنعتگران زرگر یا سازندهی فلزات با کمک دست یا دستگاه پرس، فلز مدنظر را آماده میسازند.
آنها پس از ساختهشدن فرم کلی شیء اعم از ظرف یا زیورآلات، قسمتی را که باید فیروزه کوبی شود، مشخص می‌کنند. اطراف آن قسمت را رشتهی باریک فلزی، از نوع فلز خود شیء، قرار می‌دهند و آن را لحیم می‌کنند. بدین‌ترتیب، اطراف فرم مدنظر، بهاصطلاح یک «دیواره» به ارتفاع دو تا سه میلیمتر از سطح ظرف ایجاد می‌شود.
مرحله‌ی فیروزه کوبی
صنعتگر فیروزه کوب خرده‌سنگ‌های فیروزه را بر حسب اندازه و رنگ، تفکیک و بهاصطلاح دانهبندی می‌کند. سپس ظرف یا شیء فلزی را حرارت می‌دهد تا حدود 30 درجه گرم شود. ضمن حرارتدادن، روی قسمتهایی که باید فیروزه‌کوبی شود، «لاک گردویی» میپاشد. در‌حالی‌که هنوز لاک بر سطح شیء نرم و مذاب است و حالت چسبندگی دارد، خرده‌سنگ‌های فیروزه را روی کار قرار می‌دهد.
سنگها باید طوری در کنار هم قرار گیرند که فاصلهای بین آنها باقی نماند. گرمکردن و پاشیدن لاک و سپس قراردادن سنگ فیروزه بهمرور و با دقت، تا زمانی انجام می‌شود که فضای خالی بین سنگها نباشد. سپس، برای یکدستشدن سطح کار، از سمباده استفاده می‌شود.
در مرحله‌ی بعد، روی تمام سطح را پرداخت می‌کنند. به این معنا که با ساییدن سطح رویی به‌وسیله‌ی دستگاه، علاوه بر ازبین‌بردن ناصافی‌ها، لایه‌ی کدر و تیره‌ای که حین فیروزه کوبی روی قسمت فلزی ایجاد شده، تمیز می‌شود. سپس، نوبت به مرحله‌ی پولیش‌کاری می‌رسد که طی آن، هم سطح فلزی و هم سطح فیروزه کوبی حالتی صاف و صیقلی پیدا می‌کند.
در مرحله‌ی پایانی نیز با استفاده از پلی‌استر، کل سطح ظرف یا شیء تزیینی را جلا می‌دهند. این کار علاوه بر افزودن بر زیبایی، از تغییر رنگ و خش‌پذیری فلز و فیروزه محافظت می‌کند.
آشنایی با هنر فیروزه کوبی در کارگاه‌های صنایع دستی
«دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند برای آشنایی با صنایع دستی ایران و هنر فلزکاری، به کارگاه‌های فیروزه کوبی سر بزنید و از تماشای این هنر بدیع ایرانی لذت ببرید. همچنین می‌توانید با خرید محصولات فیروزه کوبی از فروشگاه‌های صنایع دستی ایران بر رونق این هنر ایرانی بیفزایید.
شما با خرید محصول دست هنرمندان هر منطقه از ایران، برای استفاده‌ی شخصی یا به‌عنوان سوغاتی، به اقتصاد جوامع محلی کمک می‌کنید. این امر به تقویت گردشگری پایدار در آنجا منتج می‌شود و این منبع درآمد را برای نسل‌های بعدی آنان نیز برقرار نگه می‌دارد.
