دیرینگی هنر نواربافی در ایران به اواخر هزاره‌ی سوم و اوایل هزاره‌ی دوم قبل از میلاد حضرت مسیح بازمی‌گردد. این هنر در دسته‌بندی صنایع دستی ایران، به نام‌های گوناگونی شهرت دارد: در چهارمحال و‌بختیاری «وریس بافی»، در قزوین «پن‌بافی»، در خراسان و لرستان « مداخله‌بافی» و در بندرعباس «شک‌بافی».
نواربافی چیست؟
نواربافی، یکی از هنرهای دستی ایران است که در آن برای بافت انواع بندها از کارتهایی به شکل مربع و مثلث استفاده می‌کردند. به همین دلیل به آن «کارت‌بافی» هم می‌گویند.
در گذشته این کارت‌ها را با پوست آهو یا چوب درست می‌کردند، اما نواربافی‌های امروزی را با تلق و یا قلاب انجام می‌دهند.
کارت در نواربافی، همان کاری را انجام می‌دهد که «نَورد یا وَرد» در دستگاه نساجی انجام می‌دهد. در واقع، بافت با کارت، روشی ساده برای بافت پارچه‌هایی به عرض یک تا سه سانتی‌متر است.
نواربافی سنتی
در کارگاه‌های نواربافی سنتی، با توجه به جنس نخ و ضخامت نوار، دو نوع نوار می‌بافتند و این نوارها کاربردهای متفاوتی داشت:
- نوار ضخیم را با موی بز و میش، نخ‌های کتانی سفید، پشم دست‌ریس می‌بافتند. این نوارها، برای بستن چادرهای صحرائی، بستن تنگ شتر، بستن تنگ اسب، سربند اسب، پوزه‌بند، سینه‌بند و مال‌بند، کاربرد داشت.
- نوار نازک را با ابریشم و «گلابتون ابریشمی با روکش طلا و نقره» می‌بافتند. این نوارها را برای تزئین لباس، رومیزی، عینک، دست‌بند، نوار لای قرآن و دستمال استفاده می‌کردند.
تاریخچه نواربافی در ایران
دیرینگی نواربافی، که یکی از مشهورترین صنایع دستی ایران است، به اواخر هزاره‌ی سوم و اوایل هزاره‌ی دوم قبل از میلاد حضرت مسیح بازمی‌گردد. دو باستان‌شناس به نام‌های «رولان دو مکنوم» و «ژرژ د کونتنو» در گزارش‌های باستان‌شناسی خود، به قدمت تاریخی نواربافی در ایران اشاره کرده‌اند.
همچنین، در شهر شوش لوحی به شکل مثلث را کشف کردند که در آن سه سوراخ وجود داشت. علاوه بر این لوح مثلثی، 40 لوح دیگر نیز به دست آمد که مستطیل شکل بودند و جنسشان از عاج فیل بود. کارتهایی به شکل دایره و مربع نیز در شهر شوش پیدا شد که جنسشان از آهک بود.
اشکانیان (پارت‌ها) از این نوارها به عنوان سربند استفاده می‌کردند. این سربند، به پشت سرشان بسته می‌شد و دنباله‌اش پشت سر آویزان بود.
در دوران صفویان نیز، نواربافی با کیفیت و زیبایی هر چه تمام تر انجام می‌شد. نواربافی‌های دوران صفوی، دو رو بود و بافت آن به صورت متراکم انجام می‌شد.
رنگهای نواربافی سنتی
در نواربافی سنتی از رنگهای خاصی استفاده می‌کردند. در اغلب نواربافی‌ها، رنگ قرمز و مشکی جایگاه خاصی داشت. در حالی که در نواربافی‌های سلطنتی و فاخرانه، رنگهای طلایی به کار می‌رفته است که در آن، از نخ‌های طلا و نقره استفاده می‌شد.
نواربافی با قلاب نواربافی مدرن
امروزه نواربافی در ایران به شکل سنتی و مدرن انجام می‌شود، اما با استفاده از قلاب نیز می‌توان نواربافی کرد. این نوارها، برای حاشیه یقه، نوار پایین لباس، نوار پایین آستین، ساقه‌‌ی گل‌ها، حاشیه دور گل‌ها و برگ‌ها و موارد دیگر، کاربرد دارد. نواربافی با قلاب، به نام‌های «بند بافی با قلاب و یا طناب بافی با قلاب» نیز شناخته می‌شود.
نواربافی امروزی
نواربافی در ایران و به شکل امروزی با نواربافی سنتی کمی متفاوت است، اما هنوز هم کارگاه‌های کوچک نواربافی فعال هستند. برخی از شهرهای کشور که نواربافی به شکل مدرن در آنها شهرت بیشتری دارد عبارتند از:
نواربافی تهران
با گذر زمان و پیشرفت علم و تکنولوژی، کم کم نواربافی از شکل سنتی خارج و به شکل صنعتی درآمد. در حال حاضر، نواربافی تهران یکی از قطب‌های تولید نوار در کشور است و کارخانجات بسیاری در این شهر، به تولید نوار مشغول هستند.
نواربافی تبریز
در حال حاضر شکل صنعتی نواربافی، در تبریز رونق بسیار زیادی دارد. انوع ماشین آلات نواربافی، نوارهای پرده، دور تشک، نوار دور کمر و… را می‌بافند. این ماشین آلات می‌توانند طرح‌ها و رنگهای مختلفی از نواربافی را انجام دهند.
نواربافی اصفهان
نواربافی اصفهان، مانند نواربافی تهران و تبریز، شهرت خاصی دارد. در اصفهان، انواع نوارهای ضخیم و نازک در طرح‌های مختلف سوزنی، حصیری، دولایه، فانوسقه و تیفوری وجود دارند. از این نوارها برای تهیه‌ی کیف، کفش، بند دمپایی، تشک، یراق‌آلات اسب، کوله پشتی، حصیربافی و غیره استفاده می‌شود.
از کارگاه‌های نواربافی سنتی دیدن کنید
«دستی بر ایران» در راستای توسعه‌ی گردشگری آگاهانه پیشنهاد می‌کند ضمن بازدید از کارگاه‌های نواربافی سنتی، لذت خرید این تولیدات را از دست ندهید. خرید تولیدات صنایع دستی به رونق و بقای این کارگاه‌ها کمک می‌کند.
