نقاشی پشت شیشه از جمله هنرهای وارداتی محسوب می‌شود که خاستگاه آن کشورهای اروپای شرقی، هند و چین است. این هنر در دوره‌ی صفوی به ایران وارد شد و پس از مدت کوتاهی، طرح‌های بومی با آن درآمیخت. شایان ذکر است که آثار ایرانیِ خلق شده در این رشته‌ی هنری از صنایع دستی ایران به نمونه‌های غربی آن شباهتی چندانی ندارند.
مواد اولیه و رنگ‌های مورد استفاده در نقاشی پشت شیشه
در این هنر دستی مواد اولیه‌ی مختلفی به کار گرفته می‌شوند که عبارتند از:
- کاغذهای رنگی، شبرنگ، نخ، الیاف ابریشم، چرم، ورقه‌های طلا برای ایجاد جلوه‌ی بهتر، قلمو و کاردک مناسب، شیشه در ابعاد مورد نظر، طرح اولیه.
علاوه بر آن، در این نوع از صنایع دستی، از رنگ‌های خاصی بهره می‌برند. این رنگ‌ها شامل رنگ‌های سبز، قهوه‌ای، زرد، قرمز، مشکی، آبی و سفید هستند.
شیوه‌ی انجام کار
در گذشته روش انجام کار این صنایع دستی به شرح زیر بوده است:
- ابتدا هنرمند طرحی را انتخاب می‌نمود و بر روی خطوط این طرح با استفاده از سوزن و در فاصله‌های نزدیک منافذی ایجاد می‌کرد.
- سپس کاغذی در زیر طرح قرار می‌داد و روی منافذ ایجاد شده به آرامی با گرد زغال ضرباتی اعمال می‌نمود تا طرح مورد نظر به کاغذ زیرین منتقل شود.
- طرح مورد نظر با استفاده از قلم بر روی کاغذ تکمیل می‌شد و در زیر شیشه قرار می‌گرفت.
- در مرحله‌ی بعد، عمل دورگیری یا قلم‌گیری انجام می‌گرفت؛ به این صورت که طرحی که از پشت شیشه نمایان بود با استفاده از قلم و مرکب به روی آن انتقال می‌یافت.
- شیشه‌ی حاوی طرح در محل مناسبی قرار می‌گرفت تا مرکب بر روی آن خشک شود.
- بر روی طرح روی کاغذ سایه‌هایی وجود داشتند که این سایه‌ها با رنگ‌های جوهری رنگ‌آمیزی می‌شدند. با توجه به نبود پوشش برای این رنگ‌ها، از روی شیشه، قسمت پشت محل رنگ‌آمیزی نمایان بود.
- در مرحله‌ی آخر، با توجه به پررنگ بودن لبه‌های مناطق سایه‌دار، هنرمند آنها را با سلیقه‌ی شخصی خود محو می‌کرد. این کار توسط قلموهای گرد و ظریف انجام می‌شد.
- در نهایت طرح مورد نظر بر روی شیشه، رنگ‌آمیزی می‌شد.
در نقاشی پشت شیشه ابتدا جزئیات طرح اجرا می‌شوند و سپس بستر کار رنگ می‌شود. در نهایت، طرح به طور کلی روی شیشه اعمال می‌شود.
طرح‌های معمول نقاشی پشت شیشه و معرفی زیر مجموعه‌ی این هنر دستی
هنرمندان ایرانی معمولاً از طرح‌های مشخصی در نقاشی پشت شیشه استفاده می‌کنند که این طرح‌ها عبارتند از:
- حاشیه‌های رنگی، گل و مرغ، صورت‌کِشی یا شبیه‌کِشی، وقایع مذهبی، داستان‌های رزمی، نقوش انسانی و حیوانی، تصویر منظره‌ها، نوشته‌ها و خطوط قرآنی.
یکی از زیرمجموعه‌های این هنر دستی با عنوان «نقاشی پشت آینه» شناخته می‌شود که در آن، بخش نقره‌ای یا جیوه‌ای آینه تراش داده می‌شود. سپس، رنگ مورد نظر بر روی قسمت‌های تراشیده شده قرار می‌گیرد تا طرح مورد نظر ظاهر شود.
کاربرد این صنایع دستی
در ابتدای پیدایش، این هنر دستی جهت تزیین ظروف شیشه‌ای به کار گرفته می‌شد. سپس، با افزایش محبوبیت آن در بین مردم، جهت تزیین اماکن متبرکه نظیر مساجد، کلیساها و خانه‌های اعیانی و اشرافی مورد استفاده قرار گرفت.
هم اکنون، صنایع دستی مزبور از جمله هنرهای منسوخ به شمار می‌رود. با این وجود، برخی از هنرمندان با استفاده از آن در ظروف دکوری و تزئینی، آینه‌های زینتی و… سعی در احیای این هنر دستی دارند. هنر نقاشی پشت شیشه از طریق برپایی نمایشگاه‌های موقت و دائمی تا حدودی به نسل جدید معرفی شده است.
متأسفانه، استادکاران این حرفه هم اکنون فقط از طریق آموزش این هنر به افراد، به کسب درآمد می‌پردازند. به عبارت دیگر، خرید و فروش آثار خلق شده توسط صنایع دستی مزبور بسیار کم‌رنگ شده است. با این وجود، با رونق گرفتن صنعت گردشگری، این امید وجود دارد که گردشگران با به دست آوردن شناخت کافی درباره‌ی این هنر به بازار کار آن رونق بخشند.
معرفی موزه نقاشی پشت شیشه
در ایران موزه‌ای با عنوان «موزه نقاشی پشت شیشه» وجود دارد که به عنوان دومین موزه این هنر دستی در جهان شناخته می‌شود. در این موزه، آثار بسیاری در زمینه‌ی صنایع دستی مزبور از عصر صفویه تاکنون در معرض نمایش قرار دارند. موزه‌ی مزبور در یکی از خانه‌های قدیمی تهران قرار دارد که متعلق به مرحوم دکتر «سیاوش شقاقی» است.
خانه‌ی مزبور پس از وفات شقاقی به شخص دیگری فروخته شد. سپس، در سال ۱۳۷۴ خورشیدی در اختیار سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران قرار گرفت. این خانه در سال ۱۳۷۷ خورشیدی به عنوان موزه نقاشی پشت شیشه کاربرد یافت و تحت سرپرستی سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.
در سال ۱۳۸۹خورشیدی، آثار این موزه به صلاحدید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای مدتی به برج آزادی تهران منتقل شد. علاوه بر آن، موزه‌ی مزبور به دلیل تعمیرات انجام گرفته بر روی آن، مدتی تعطیل گردید. هم اکنون، این موزه با هدف معرفی صنایع دستی نقاشی پشت شیشه، دوباره بازگشایی شده است.
ویژگی‌ها و سبک معماری ساختمان موزه
عمارت شقاقی که امروزه به عنوان موزه نقاشی پشت شیشه شناخته می‌شود، به دوره پهلوی تعلق دارد. این بنا، ساختمانی به سبک معماری ایرانی-اروپایی است که آن را با الهام از خانه‌های دوره قاجار ساخته‌اند. ساختمان مزبور با زیربنایی در حدود ۳۵۰ متر مربع، در زمینی به مساحت ۶۵۰ متر مربع قرار گرفته است.
این ساختمان که بر اساس اصول معماری ایرانی بنا شده، یک حیاط بسیار زیبا به سبک چهار باغ ایرانی دارد. در مرکز این حیاط، یک حوض زیبا و در ضلع جنوبی آن رخت‌شورخانه‌ای مشاهده می‌شود. در انتهای حیاط، ساختمان سه طبقه‌ی عمارت شقاقی وجود دارد که دارای یک زیر زمین، طبقه‌ی همکف و طبقه‌ی اول است.
عمارت مزبور نمای سفید رنگی دارد که تمامی عناصر معماری از قبیل در و پنجره‌های چوبی، قوس‌های جناغی، نقوش گچبری و… در آن به کار رفته‌اند. علاوه بر آن، از مهم‌ترین تزیینات این عمارت می‌توان به گچبری‌های رنگی آن اشاره کرد که نمای بسیار زیبایی به وجود آورده است.
حتماً از کارگاه‌های صنایع دستی نقاشی پشت شیشه دیدن کنید
نقاشی پشت شیشه یکی از آثار ناملموس کشورمان است که گردشگری میراث فرهنگی به مطالعه‌ی آن می‌پردازد. آثار مربوط به این هنر دستی همه ساله در کارگاه‌های صنایع دستی و در موزه‌ی اختصاص یافته به آن، در معرض نمایش قرار می‌گیرند.
دستی بر ایران از شما دعوت می‌کند ضمن بازدید از جاذبه‌های گردشگری، از کارگاه‌های صنایع دستی بومی و محلی دیدن نموده و از محصولات آنها خریداری کنید. به این روش شما نیز می‌توانید در حفظ و ارتقای هنرهای بومی، موثر باشید.
