هنر دیرینه‌ی سوزن دوزی در ایران، همچنان در طی چند هزار سال، زیبایی و ظرافت خود را حفظ کرده است. در هنر سوزن دوزی، شخص هنرمند، طرح‌هایی روی انواع پارچه ایجاد می‌کند. در ایران، سوزن دوزی‌های زنان بلوچ و ترکمن، از کارهای مشابه سایر مناطق کشور، معروف‌تر هستند.
سوزن دوزی چیست؟
سوزن دوزی، هنری است که در آن، با استفاده از نخ، سوزن و قلاب، نقش‌های برجسته‌ی زیبایی روی پارچه ایجاد می‌کنند. این هنر، پارچه‌های ساده را به طرح‌هایی مزین می‌کند که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.
نخ‌های به کار گرفته شده در این نوع از صنایع دستی ایران، جنس خاصی دارند که عبارتند از:
- الیاف مصنوعی، ابریشم، پشم، نخ گلابتون، نخ نقده، نخ سرمه، نخ ملیله.
تاریخچه سوزن دوزی در ایران
یافته‌ها نشان می‌دهد، اولین نشانه‌های سوزن دوزی در ایران به 8000 سال قبل برمی‌گردد. در این زمان، مردم در غار «کمربند» در شهر بهشهر امروزی زندگی می‌کردند و به دامداری مشغول بودند. این افراد به تدریج نحوه‌ی ریسیدن پشم را یاد گرفتند.
آنها برای بافتن پارچه‌ها، «سوزن‌های شاخکدار» را به کار می‌بردند و به کمک سوزن و نخ، طرح‌هایی روی پارچه‌ها ایجاد می‌کردند. این هنر هم‌زمان با ایران، در کشورهای حاشیه‌ی دریای خزر نیز رواج پیدا کرد.
دوره ساسانی
با ظهور اسلام، سوزن دوزی سنتی ضمن حفظ اصالت خود، کمی تغییر کرد. به این شکل که هنرمندان، طرح‌های سنتی و ایرانی را با مضامین و ارزش‌های اسلامی، ترکیب کردند. در دوره‌ی ساسانیان، سوزن دوزی‌ها همچنان ساده و کم زرق و برق بود.
دوره تیموریان
سوزن دوزی بعد از ساسانیان، در دوره‌ی تیموریان نیز ادامه داشت، اما مسیر دیگری را دنبال کرد. در این دوره، انواع دوخت‌های پیچیده و زیبا بر روی پارچه انجام می‌شد که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:
- سوزن دوزی، ابریشم‌دوزی، ملیله‌دوزی، گلابتون‌دوزی، پولک‌دوزی، زری‌دوزی.
دوره ایلخانیان
با حمله‌ی مغلول، فرهنگ چینی در نقش‌و‌نگارهای سوزن دوزی در ایران، راه پیدا کرد. در آن زمان، هنرمندان از طرح‌های «محرابی، لچک ترنجی و هندسی» برای سوزن دوزی استفاده می‌کردند.
دوره صفویان
تا زمان صفویان، همچنان رنگ و بوی هنر چینی در برخی از رو‌دوزی‌ها و به خصوص سوزن دوزی‌ها وجود داشت. در این دوره، با شکوفایی بسیاری از صنایع دستی، از جمله رو‌دوزی‌ها، پارچه‌ها تنها به نقوش ایرانی مزین شدند.
از طرح‌هایی که در زمان صفویان انجام می‌شدند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قهر و آشتی، گل بادامی، مادر و بچه، بته ترمه، سه قلو، درخت زندگی، سه سر، گل اسلیمی، گل ختایی، گل اناری و…
دوران پهلوی
تا دروان پهلوی، این هنر در ایران ادامه داشت و فرح دیبا توجه خاصی به هنر سوزن دوزی نشان می‌داد. او لباس‌های سوزن دوزی خود را به زنان بلوچ در استان سیستان و بلوچستان سفارش می‌داد.
انواع سوزن دوزی
سوزن دوزی در گذشته تنها بر روی پارچه انجام می‌شد. در حال حاضر، کاربرد سوزن دوزی بیشتر شده است و برخی از بانوان هنر سوزن دوزی را روی گونی نیز انجام می‌دهند. در زیر در مورد سوزن دوزی روی پارچه و سوزن دوزی روی گونی مطالبی را شرح می‌دهیم:
سوزن دوزی روی پارچه
سوزن دوزی روی پارچه یا «رو‌دوزی پارچه» همان هنر سنتی سوزن دوزی است که در ایران از چند هزار سال پیش تا کنون، انجام می‌شود. این هنر را بر روی پارچه‌های زیر انجام می‌دهند:
- کتان، زربافت، پشمی، ابریشمی، پنبه‌ای، فاستونی، ایران برک، گاندی.
سوزن دوزی روی گونی
سوزن دوزی روی گونی، نوعی هنر است که به تازگی در بین بانوان ایرانی طرفداران زیادی پیدا کرده است. در این هنر، با ایجاد نقش و نگارهای زیبا روی گونی از آن به عنوان تزیین، پادری، رومیزی، جعبه‌ی هدیه، کیف‌های فانتزی و… استفاده می‌کنند.
نخ‌ها و سوزن به کار رفته در سوزن دوزی روی گونی با نخ‌ها و سوزن به کار رفته در سوزن دوزی روی پارچه متفاوت است.
کاربرد سوزن دوزی
کاربرد این هنر در گذشته به شرح زیر بوده است:
محافظت: زنان از هنر سوزن دوزی برای محافظت از سِحر و جادو استفاده می‌کردند. آنها نقش و نگارهایی از باطل شدن سحرها را روی پارچه‌ها می‌بافتند تا از شر سحر و جادو در امان باشند.
نمادین: اعتقاد مردم ما در گذشته این بود که داشتن پارچه‌ی سوزن دوزی شده برای نوعروس و داماد، خوشبختی و شادی به همراه دارد. به همین دلیل به نوعروسان پارچه‌های سوزن دوزی شده هدیه می‌دادند.
سوزن دوزی در اقصی نقاط کشور
این هنر دستی در مناطق زیر شهرت بیشتری دارد:
- سوزن دوزی بلوچی در سیستان و بلوچستان
- سوزن دوزی ترکمن‌ها در استان گلستان
- سوزن دوزی زرتشتی در یزد
- سوزن دوزی ارامنه در اصفهان
- سوزن دوزی بختیاری
- سوزن دوزی خراسانی
در زیر به معرفی سوزن دوزی بلوچی می‌پردازیم که آن را مهد هنر سوزن دوزی در ایران می‌دانند.
سوزن دوزی بلوچی
شهرستان ایرانشهر به عنوان «شهر ملی سوزن دوزی» ثبت شده است. زنان بلوچ از رنگ‌های شاد و نخ ابریشم در سوزن دوزی‌های خود استفاده می‌کنند. آنها این نقش‌و‌نگارها را از رویاهای خود الهام می‌گیرند و به زیبایی روی پارچه به تصویر می‌کشند.
با توجه به اعتقادات مردم بلوچ، در سوزن دوزی‌ها از نقش انسان استفاده نمی‌کنند و بیشتر از نقش‌های هندسی در کارهای خود بهره می‌گیرند.
با هنر سوزن دوزی در ایران از نزدیک آشنا شوید
«دستی بر ایران» از شما دعوت می‌کند ضمن بازدید از مناطق مختلف گردشگری ایران، از هنرهای دستی آن اقلیم نیز خریداری کنید. این کار نمودی از گردشگری آگاهانه محسوب می‌شود که به بقا و احیای این صنایع کمک می‌کند.
