حکاکی روی استخوان یکی از رشته‌های صنایع دستی ایران است که هنرمندان در آن از استخوان حیوانات مختلف برای خلق آثار هنری استفاده می‌کنند. امروزه، معمولاً استادکاران اصفهانی به این هنر اشتغال دارند. به این صورت که پس از پرداخت استخوان مدنظر، سطح آن را صاف و صیقلی می‌کنند و به حکاکی نقش‌و‌نگارهای زیبا روی آن می‌پردازند.
تاریخ هنر حکاکی روی استخوان
بررسی‌های باستان‌شناسان حاکی از آناند که هنر حکاکی روی استخوان از زمان انسان‌های غارنشین وجود داشته است. این انسان‌ها از این هنر دستی برای ساخت وسایل روزمره‌ی زندگی، ساخت زیورآلات و ثبت وقایع استفاده می‌کردند. در ادامه، نمونه‌هایی آمده است که از کاربرد این رشته از صنایع دستی در گذشته‌های دور نشان دارد:
- آثار باقی‌مانده از دوره‌ی پارینه‌‌سنگی علاقه‌ی وافر انسان را به حکاکی تصویر حیوانات بر روی عاج ماموت نشان می‌دهند؛
- تصاویر برجای‌مانده روی دیوار غارهای وُگِل‌هِرد که در مجاورت اولم، یکی از شهرهای باتِن وورتِمبِرگ در جنوب غربی آلمان، قرار دارند؛
- مجسمه، طلسم و ابزارهایی از جنس عاج و استخوان در مصر باستان و بین‌النهرین که به قرن سوم پیش از میلاد تعلق دارند.
گفتنی است که از قرن‌های چهارده و پانزده میلادی به‌بعد، هنر حکاکی روی عاج رونق بیشتری پیدا کرد و در قرن هفدهم میلادی به اوج خود رسید. به‌گونه‌ای که تعدادی از سلاطین نیز به هنر حکاکی علاقه‌مند شدند. این موضوع باعث شد که مجموعه‌های عظیمی در کشورهای مختلف شکل بگیرند.
جالب توجه است که در دوره‌ای از تاریخ، جمعیت بسیاری از حکاکان عاج به مدیریت کنت فرنز زو ارباخ در شهر اودن والد واقع در اِرباخ آلمان گرد هم آمدند. این شهر هنوز هم مرکز هنر حکاکی بر روی عاج به شمار می‌رود و موزه‌ای با عنوان «موزه عاج آلمان» در آن برپا شده است. در مجاورت موزه نیز مدرسه‌ای برای آموزش حرفه‌ای حکاکی روی چوب و عاج ساخته شده است تا استادکاران این هنر دستی را به نسل آینده آموزش دهند.
در کشورمان نیز استفاده از استخوان شتر به دلایل مختلفی از جمله ماندگاری و استحکام مطلوب آن، در میان هنرمندان متداول بوده است. این استخوان برای ساخت صنایع دستی بومی ایران به‌وفور استفاده می‌شود. امروزه، هنرمندان استخوان شتر را برای صنایع دستی مختلفی نظیر خاتم‌کاری و نقاشی استفاده می‌کنند.
نحوه آماده‌سازی و استفاده از استخوان شتر در حکاکی
در کشورمان جمع‌آوری استخوان حیواناتی نظیر گاو، گوسفند و شتر به‌منظور استفاده در هنر حکاکی روی استخوان رواج بیشتری دارد. در این میان، استخوان شتر به‌دلیل استحکام بیشتر نسبت به بقیه‌ی نمونه‌ها پراستفاده‌تر است.
هنرمندان به‌منظور استفاده از استخوان شتر، آن را بلافاصله پس از ذبح حیوان، به کارگاه‌های مخصوصی انتقال می‌دهند. سپس، با استفاده از روش‌های متعددی، چربی و مواد اضافی استخوان را از قسمت خارجی و داخلی آن جدا می‌کنند. بدین منظور، آنها از هیدروکسید به‌عنوان ماده‌ای شیمیایی بهره می‌برند. سپس برای سفیدشدن استخوان، آن را داخل موادی نظیر پودر سنگ مرمر، آب‌اکسیژنه و آب‌آهک قرار می‌دهند.
در نهایت، هنرمندان استخوان شتر را به‌منظور ساخت وسایل کاربردی یا اجرای هنر حکاکی روی استخوان، نقاشی و خاتم‌کاری، با استفاده از دستگاه‌های مخصوصی برش می‌دهند. البته، انجام این کار ساده نیست و به ۱۵ تا ۳۰ روز زمان نیاز دارد.
مختصری درباره‌ی هنر نئاندرتال‌ها در حکاکی روی استخوان گوزن
انسان‌های نِئاندرتال گونه یا زیرگونه‌ی منقرض‌شده از انسان‌های باستان محسوب می‌شوند که از جنس هوموساپینِس یا انسان خردمند بودند. امروزه، جامع‌ترین تاریخ‌نگاری‌ها بر اساس پژوهش‌های گسترده‌ای است که بر روی استخوان‌های انسان‌های نئاندرتال و ابزارهای ساخته‌شده به دست آنها انجام شده‌اند. این تاریخ‌نگاری‌ها نشان می‌دهند که انسان‌های نئاندرتال با شروع دوره‌ی سرمای سخت در اروپا، در ۴۱ تا ۳۹ هزار سال پیش منقرض شده‌اند.
مطالعات حاکی از آناند که این انسان‌ها ذوق هنری درخور توجهی داشتند و نقاشان ماهری محسوب می‌شدند. شواهد این ادعا نیز در آثار هنری انسان‌های نئاندرتال بر روی دیواره‌ی غارها و کناره‌ی صخره‌ها وجود دارد.
علاوه بر آن، از سایر جلوه‌های خلاقیت نئاندرتال‌ها می‌توان به نقوشی مشابه حرف v انگلیسی به‌صورت حکاکی روی استخوان گوزن اشاره کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهند که این اثر از حدود ۵۰هزار سال پیش برجای مانده است. با اینکه استخوان حکاکی‌شده‌ی مزبور فاقد کاربرد خاصی بوده است، اما قدرت ابداع و ابتکار انسان نئاندرتال را به نمایش می‌گذارد.
استخوان حکاکی یافت‌شده به گونه‌ای از گوزن نادر منقرض‌شده تعلق دارد که طول و عرض و ضخامت استخوان آن به‌ترتیب ۵٫۵، ۴ و ۳ سانتی‌متر است. بر روی این استخوان که در واقع بخشی از ساق پای گوزن است، شش خط مورب متقاطع نیز وجود دارند که قسمت عمده‌ای از استخوان را پوشانده‌اند. بی‌شک، این خطوط برای بیان مفهومی معنادار کاربرد داشته‌اند.
جالب اینکه پژوهشگران برای بازسازی استخوان حکاکی‌شده به انجام آزمایش‌های مختلفی پرداختند. آنها به‌جای استخوان گوزن، از استخوان گاو استفاده کردند تا خطوطی بر روی آن حک کنند. در طی این پژوهش، آنها متوجه شدند که انسان‌های نئاندرتال به‌منظور حکاکی خطوط مدنظر خود بر روی استخوان، آن را یک یا دو مرتبه در آب جوشانده‌اند. سپس، این خطوط را با استفاده از سنگ چخماق بر روی آن حک کرده‌اند.
علل انتخاب استخوان برای حکاکی
هنر حکاکی روی استخوان از جدیدترین صنایع دستی ایران است که شهرت بسیار دارد. گفتنی است که خود هنر حکاکی در بسیاری از موارد بر روی اشیای مختلفی نظیر چوب و فلز به کار گرفته می‌شود که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. امروزه، استفاده از استخوان در بین هنرمندان رواج بیشتری پیدا کرده که علل آن در ادامه بیان شده است:
- ارزان‌بودن استخوان نسبت به سایر مواد اولیه
- ماندگاری نقوش ایجاد‌شده بر روی استخوان در طی سال‌های متمادی
- آسان‌بودن هنر حکاکی روی استخوان و امکان‌پذیری آن با مهارت اندک
- سفید‌بودن رنگ استخوان و حاصل‌شدن بافت یکدست از آن، پس از پرداخت
- مستحکم‌بودن استخوان و قابلیت تراش بهتر آن
- دردسترس‌بودن استخوان حیوانات مختلف.
معرفی سایر رشته‌های صنایع دستی استخوانی
هنر حکاکی روی استخوان فقط یکی از رشته‌های صنایع دستی استخوانی است که آثار آن مورد توجه عموم مردم قرار گرفته است. در ادامه، به معرفی چند هنر دستی می‌پردازیم که ماده‌ی اولیه‌ی بستر آنها استخوان است:
نقاشی روی استخوان
نقاشی یا نگارگری از جمله هنرهای ایرانی به شمار می‌رود که هنرمندان به واسطه‌ی آن آثار مختلفی خلق کرده‌اند. این هنر معمولاً بر روی بوم‌های کاغذی، پارچه‌ای و چوبی نقش می‌بندند؛ اما استفاده از آن روی استخوان از جمله هنرهای ابداعی جدید است. هنر مزبور با عنوان نقاشی روی استخوان شناخته می‌شود.
هنرمندان به‌منظور اجرای هنر نقاشی روی استخوان مراحل مختلفی را طی می‌کنند که عبارت‌اند از:
- شستن استخوان با مواد شوینده و سفیدکننده‌های مختلف نظیر آب‌آهک و آب‌اکسیژنه برای جداکردن لکه و چربی از آن؛
- آماده‌کردن استخوان برای انتقال طرح و رنگ‌آمیزی آن.
خاتم‌کاری با استخوان
هنر خاتم‌کاری یکی از رشته‌های صنایع دستی است که در آن، یک سطح را با قطعات چندضلعی کوچکی از مواد اولیه‌ی مختلف و رنگارنگ تزیین می‌کنند. این هنر دستی بیشتر در اصفهان و شیراز متداول است. در کشورمان خاتم‌کاری با استخوان نیز رواج بسیاری پیدا کرده است که در آن، از قطعات کوچک استخوان استفاده می‌کنند.
هنرمندان برای انجام خاتم‌کاری با استخوان مراحل زیر را دنبال می‌کنند:
- شستن استخوان و برش آنها از قطر در کارگاه‌های استخوان‌بری برای تهیه‌ی صفحاتی از آنها؛
- شستن صفحات استخوانی در دیگ‌های حاوی سود یا سدیم هیدروکسید؛
- برش صفحات استخوانی و تهیه‌ی الوارهای نازک از آنها؛
- تبدیل الوارها به قطعات ریز مثلثی‌شکل جهت استفاده در هنر خاتم‌کاری.
مجسمه‌سازی با استخوان
هنر مجسمه‌سازی با استخوان که هنرمندان آن را به‌واسطه‌ی هنرهای منبت‌کاری، حکاکی و معرق‌کاری انجام می‌دهند، امروزه شهرت بسیاری یافته است. با توجه به اینکه ترمیم مجسمه‌های ساخته‌شده با استخوان ممکن نیست، استادِ مجسمه‌ساز باید مهارت بسیاری در این حرفه داشته باشد. از مشهورترین مجسمه‌سازان ایرانی بابک رفیعیان را می‌توان نام برد که تندیس‌های زیبایی با اشکال مختلف به‌وسیله‌ی استخوان خلق کرده است.
جالب توجه است که مجسمه‌های استخوانی در گذشته حالت تک‌بعدی داشتند و امروزه نمونه‌های سه‌بعدی آن نیز طراحی شده‌اند. این آثار هم‌اکنون در گنجینه‌‌های صنایع دستی ایران و جهان قابل مشاهده‌اند.
هنر حکاکی روی استخوان را بیشتر بشناسید
حکاکی روی استخوان که هنری برای خلق نقوش زیبا با ابزار کنده‌کاری بر روی استخوان و شاخ حیوانات است، از گذشته تا به امروز توجه بسیاری از دوستداران هنر را به خود جلب کرده است. آثار این هنر دستی را می‌توان از کارگاه‌های صنایع دستی کشور تهیه کرد. دستی بر ایران ضمن معرفی این رشته‌ی هنری، شما را به شناخت سایر رشته‌های صنایع دستی ایران دعوت می‌کند.
پرسش‌های متداول درباره حکاکی روی استخوان
احتمالا با خواندن متن حاضر پرسش‌هایی برایتان مطرح شده است که در زیر به متداول‌ترین آنها پاسخ داده‌ایم. البته، در صورت نیاز می‌توانید سایر پرسش‌های خود را در قسمت دیدگاه‌های زیر همین پست مطرح کنید.
آیا ساخت کاردستی با استخوان مرغ امکان‌پذیر است؟
بله. برای تهيه آثار هنری حکاکی روی استخوان، می‌توان از استخوان حیوانات مختلفی استفاده کرد.
فرآوری استخوان شتر به چه منظور انجام می‌شود؟
با توجه به مستحکم‌بودن استخوان شتر، استفاده از آن در صنایع دستی استخوانی نظیر حکاکی روی استخوان، خاتم‌کاری و… بسیار متداول است.
حکاکی روی استخوان گاو چگونه انجام می‌شود؟
برای انجام این هنر دستی بر روی استخوان گاو، ابتدا باید این استخوان را با مواد شوینده تمیز کنیم. پس از آن، با استفاده از دستگاه‌های مخصوص آن را برش دهیم و سپس برای خلق آثار هنری به کار گیریم.
