مردم ساکن فلات ایران همواره مهارت خود را در برش و کنده کاری شیشه نشان داده اند. باستان شناسان هیچ مکانی را در ایران به عنوان مرکز باستانی شیشه گری شناسایی نکرده اند، اگر چه تاریخ شیشه گری در ایران به زمان های بسیار دور باز می گردد، لیکن اطلاعات بسنده ای در خصوص تکامل این هنر از صنایع دستی ایران وجود ندارد.
برخی از اشیای شیشه ای مانند مهره های سبز کم رنگ و دستبندهایی دارای انگاره هایی با رنگ های متضاد در کورهای بسیار قدیمی استان لرستان پیدا شده اند. البته عیلامیان در ۱۲۵۰ پیش از میلاد مسیح توانایی ساخت لوله های نیمه شفافی از جنس خمیر شیشه را داشتند. این لوله ها را به صورت چیده شده در کنار یکدیگر و داخل قاب پنجره هایی کشف کردند که نور را از خود عبور می دادند. این اکتشاف در نزدیکی زیگورات چغازنبیل در جنوب غربی ایران صورت گرفته است.
پاره ای از فن آوری های شیشه گری در برخی از کارها دیده می شوند ، مانند برش های خیاره ای در کارهای لیبیه سده پنجم پیش از میلاد مسیح. در همان زمان و تحت حکومت هخامنشیان، فن آوری های برجسته کاری و کنده کاری بر روی ظرف های یافت شده در تخت جمشید نیز وجود داشته اند.
قبل از سده دوم پیش از میلاد مسیح، صنعت شیشه گری مدتها بود که در امتداد شرقی مدیترانه از سواحل فینیقیه تا جزیره کرت آغاز و شکوفا شده بود. از نیمه دوم هزاره اول پیش از میلاد مسیح، مرکز این صنعت به سمت غرب و به سوی ایتالیا و سرزمین های ماورای آن رفت. در نتیجه جنگ بین پارتیان و رومیان در سال ۹۲ قبل از میلاد مسیح، این صنعت وارد غرب ایران شد. فن آوری های به دست آمده جدید با سنت های موروثی هخامنشیان درهم آمیخت و منتج به گرایش چشمگیری در تاریخ شیشه گری در ایران شد.
شیشه گری در ایران دوره ساسانیان
جالب ترین اشیای شیشه ای ساسانیان که در شمال غربی تا جنوب غربی ایران یافت شده اند، آنهایی هستند که با چرخ های تراش تزیین یافته اند. اشیای شیشه ای ساسانیان در مقایسه با کارهای شیشه ای رومیان به واسطه داشتن برش های عمیق تر دارای جذابیت و شهرت بیشتری بودند.
در امپراطوری ساسانی ، مرکزهای شیشه گری مهمی مانند جنوب بین النهرین، تیسفون، استان گیلان، غرب البرز، شوش و ری مشغول این حرفه بودند. انگاره های برجسته و کارهای شیشه ای به کوره رفته موجب جلب توجه بسیاری در این دوره گردیدند. بسیاری از ظرف های شیشه ای ساخته شده در اروپا تا ژاپن از سده های سوم تا هفتم میلادی از سنت های ساسانی پیروی می کردند. البته سنت های رومی نیز توسط ایرانیان به کار برده می شدند، لیکن بر روی شکل های خالص ایرانی.
شیشه گری در سده های میانی
در اوایل دوره پس از اسلام، تاریخ شیشه گری در ایران دچار هیچگونه تحول ناگهانی ای نشد. گاهی وقت ها، برخی از کارهای کاربردی از شیشه ناخالص سبز رنگ ساخته می شدند. به تدریج، شکل ها تکامل یافتند و متنوع شدند تا این که در دوره سلجوقیان برخی از روندهای مشترک تولید به طور کلی کنار گذاشته شدند.
دمیدن در قالب اسلوبی بود که تقریبا در اکثر کارهای شیشه ای به کار گرفته می شد. سه اسلوب ساده در شیشه گری استفاده می شدند که از نقطه نظر هنری، کنده کاری با چرخ مهم ترین آنها بود . بعدها، در اوایل دوره عباسیان ، کارهای کنده کاری شده به سه اسلوب ساده اما متفاوت فنی خلق می گردیدند:
- کنده کاری جهت شکل بخشیدن انگاره های برجسته،
- برش مستقیم بر روی انگاره های برجسته شده، و
- ترکیبی از هر دو اسلوب
تزئینات این دوره عبارت بودند از انگاره های بیضوی شکل و قرصکهای برجسته که غالبا بر روی قمقمه ها، صراحی ها، آبخوری ها و بویژه بر روی عطردان ها اعمال می شدند. گاهی وقت ها در مصر، دمشق و ایران، ترکیب های نقره برای ایجاد رنگ زرد بر روی کارهای شیشه ای به کار گرفته می شد. در خلال حمله های سلجوقیان و مغولان به ایران، کارهای شیشه ای به وحله شکوفایی نرسیدند. در تاریخ شیشه گری، کارهای شیشه ای مطلا و مینا کاری شده در برخی مرکزهای شیشه گری داخل سوریه خلق می شدند.
شیشه گری در ایران دوره صفویه و پس از آن
هنرمندان و پیشه وران سوریه ناچار بودند به علت حمله تیمور به سمرقند مهاجرت نمایند. زوال کلی در صنعت شیشه گری سده پانزدهم میلادی راه را برای ورود اشیای شیشه ای اروپایی به سوریه و سایر بازارهای شرق اروپا هموار ساخت.
در طی آن دوره، به نظر می رسید که این ارمنیان ایران بودند که اشیای شیشه ای اروپایی را ابتدا به تبریز وارد کردند، و سپس به سایر شهرهای کوچک و بزرگ داخل ایران فرستادند. در عوض ، انواع مختلف پارچه های ابریشمی از طریق همان مسیر از ایران به اروپا صادر می شدند. سپس ایران مشتری خوبی برای آیینه ها و گلدان های شیشه ای اروپایی و به خصوص ونیزی شد که به عنوان کوزه قلیان مورد استفاده قرار می گرفتند.
شیراز مرکز تولید شیشه های مرغوب در ایران بود. در کارگاههای شیراز انواع بطری ها ، ليوان ها، گلاب پاش های گردن غازی و غیره تولید می شدند. این اشیا غالبا شفاف و بیرنگ بودند. شیراز و پس از آن قم تا سده بیستم میلادی مبدل به مرکزهای شیشه گری شدند و به بطری سازی مورد استفاده در تجارت ادامه دادند.
متاسفانه پس از این دوره، تاریخ شیشه گری در ایران هیچگونه تحول عمده ای را به خود ندیده است. مردم نیز بیشتر جذب محصولات صنعتی وارداتی و گاهی ایرانی شدند تا حاصل دست هنرمندان ایرانی در این زمینه هنری.
