ایران در جاده ابریشم باستانی، شبکه قدیمی راه های تجاری

جاده ابریشم باستانی مسیری آمیخته با افسانه و اسطوره است که از شرق چای، عطر و داستان‌های خیال‌انگیز به غرب می‌برد و اسب و شراب و عسل به شرق برمی‌گرداند. این شبکه‌‌ی جاده‌های خوش‌مسیر و با دقت سازماندهی‌شده را که شرق، غرب و جنوب آسیا و اروپا را به هم وصل می‌کرد، از قدیم با نام «جاده ابریشم» می‌شناسیم؛ زیرا از شرق دور آغاز شده بود، یعنی جایی که چین ابریشم‌های خود را می‌فروخت. با مطالعه خلاصه تاریخ ایران پی می‌بریم که تجارت در این مسیر از قرن دوم پیش از میلاد آغاز شده و تا قرن پانزدهم میلادی ادامه یافته است.

آغاز و پایان جاده ابریشم باستانی کجا بود؟

طبق نقشه‌های باستانی، این جاده باستانی از شهر چانگ‌آن در نزدیکی شیان کنونی در چین آغاز می‌شد. مزار شی‌هوانگ‌تی، امپراتور مشهور چینی و گنجینه‌ی معروف هفت‌هزار تندیس سرباز سنگی محافظ گور در این شهر قرار دارد. این سربازان سنگی در زیر خاک مدفون بودند و در سال 1358 خورشیدی (1974 میلادی) کشف شدند.

جاده ابریشم تا ترکستان ادامه داشت. سپس، این مسیر از آسیای مرکزی می‌گذشت و به سمرقند و بخارا می‌رسید. زمانی که به ایران وارد می‌شد، از بخش شمالی ایران شامل مرو، سرخس، نیشابور، گرگان، بم، صفی‌آباد، ری، قزوین، زنجان و شمال همدان می‌گذشت و پس از عبور از ایروان، به بندرگاه سوریه ختم می‌شد.

محصول اصلی‌ای که مردم در این جاده، مبادله و تجارت می‌کردند، ابریشم بود. هر چند خود ایرانیان تولیدکننده‌ی ابریشم بودند، اما در بین بسیاری دیگر از انواع محصولات، مقدار زیادی ابریشم هم از چین وارد می‌کردند. واردات ابریشم به مبادله‌ی محصولات ایرانی یا در واقع، به صادرات از ایران منجر می‌شد. در دوران باستان، تجارت کشورهای مختلف از طریق جاده ابریشم رونق داشت.

جاده ابریشم یا جاده ادویه

درست مشخص نیست که گذشتگان این شاهراه را چه می‌نامیدند. در سفرنامه‌ی کسانی چون مارکوپلو نیز خبری از این نام نیست. اولین بار بارون فون ریختوفن (Ferdinand von Richthofen)، جهانگرد و جغرافی‌دان آلمانی، این شاهراه را جاده ابریشم نامید؛ زیرا ابریشم مهم‌ترین کالایی بود که در این مسیر تجارت می‌شد و از چین به اروپا می‌رفت.

بارون فون ریختوفن در سال‌های 1868 تا 1872 میلادی هفت بار به چین سفر کرده بود. البته نام انتخابی او در میان مردم چندان پذیرفته نشد تا اینکه جغرافیدانی سوئدی به نام هدین (Sven Anders Hedin) در سال 1938 کتابی به نام «جاده ابریشم» نوشت و باعث فراگیرشدن این نام در قرن بیستم شد. البته نام جاده ابریشم موافقان و مخالفانی دارد. مثلاً برخی معتقدند که مهم‌ترین بازرگانی در این مسیر، تجارت ادویه بوده است. ادویه از هند و عربستان به غرب برده می‌شد و بهتر است این شاهراه را جاده‌ی ادویه بنامیم.

دیرینگی جاده ابریشم باستانی

اوج شکوفایی جاده ابریشم، در دوره ساسانیان بود. در حقیقت، امپراتوری ساسانی، ثروت اصلی خود را از طریق مبادله محصولات با ابریشم، در این مسیر به دست می‌آورد. تجار انواع محصولات، از جمله فرش‌، سنگ‌ و جواهرات گران‌قیمت، پارچه، ادویه‌جات و انواع محصولات پرمصرف را از طریق این راه باستانی، وارد و صادر می‌کردند. برای امپراتوری ساسانی، دریافت مالیات و عوارض گمرکی از کاروان‌ها بسیار مهم بود؛ زیرا این بزرگ‌ترین منبع درآمد آن‌ها بود. پس از آن، کریدور تجاری راه ابریشم تا اواسط سده ۱۴ میلادی همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

بر اساس کتاب‌های باستانی و داستان‌ها و گزارش‌های بیان‌شده درباره‌ی جاده ابریشم باستانی، امپراتوری بیزانس و رومی‌ها، به‌شدت تلاش کردند تا تجارت خود را تقویت کنند و امپراتوری‌شان را گسترش دهند. برای مبادله محصولات از طریق جاده ابریشم، جنگ‌ها و مبارزات بسیاری بین ایران و روم به وقوع پیوست. امپراتوری بیزانس همیشه در تلاش بود که وابستگی خود به ایرانیان را از بین ببرد تا بتواند مقادیر قابل‌توجهی طلا و سنگ‌های گران‌بها را از طریق جاده ابریشم مبادله کند.

برخی امپراتوری‌ها تصمیم گرفتند که تجارتشان با چین از طریق جاده ابریشم باستانی را افزایش دهند. بنابراین، سعی کردند ابریشم را با استفاده از کشتی‌های تجاری اتیوپی از طریق اقیانوس هند، به‌طور مستقیم از چین وارد کنند. اما در نهایت، تمام تلاش‌های غربی‌ها به‌ویژه امپراتوری بیزانس، برای تحت سلطه گرفتن کامل جاده ابریشم ناکام ماند.

مسیر عبور جاده‌ ابریشم در ایران

از روزگار کهن، جاده‌ ابریشم باستانی از شمال شرقی وارد ایران می‌شد. از گرگان می‌گذشت و دو شاخه می‌شد. در یک شاخه از شهرهای استان گیلان عبور می‌کرد و از ایران خارج می‌شد. شاخه دیگر به سمت مرکز ایران می‌رفت و شهرهای سرخس، مشهد، نیشابور، سبزوار، شاهرود، بسطام، ساری، سمنان، کاشان، ری، الموت و قزوین در مسیرش قرار داشتند. پس از قزوین، باز راه به دو بخش تقسیم می‌شد. بخشی به‌سمت شمال غرب و شهرهای سراب و تبریز و خوی می‌رفت و از ایران خارج می‌شد. بخشی هم به سمت غرب و شهرهای همدان و کرمانشاه می‌رفت.

جاده ابریشم در ایران یک مسیر آبی نیز داشت. به این ترتیب که از ری به اصفهان، شیراز و بوشهر می‌رفت و از آنجا به خلیج فارس می‌رسید.

نقش ایران در رونق کسب و کار از طریق این مسیر

در زمان‌های باستان، دولت‌های بسیاری در به‌دست‌آوردن برتری برای تعیین قیمت کالاها، با هم رقابت می‌کردند. بنابراین، برای دولت‌ها بسیار حیاتی بود که برای دستیابی به چنین اهدافی، سیاست‌هایی برای غلبه بر مسیرهای زمینی و دریایی تعیین کنند.

جاده ابریشم هم از این قاعده مستثنی نبود. از دوران باستان، چین مرکز تولید ابریشم بوده است. این محصول یکی از سودآورترین اقلام وارداتی از شرق بود. در حقیقت، با تولید ابریشم، اقتصاد شرق شکوفا شد. در زمان‌های باستان، مردم شرق ابریشم را از راه‌های مختلف به مناطق متعددی می‌فرستادند. پیروزی‌های نظامی داریوش و خشایار، امپراتورهای هخامنشی، راه را برای ظهور جاده ابریشم باستانی و شکوفایی و رونق تجارت ابریشم هموار کرد.

زمانی که رابطه تجاری بین ایران و هند به وجود آمد، آسیای مرکزی و شرقی چندین کالای گران‌قیمت را از طریق این مسیر باستانی، مبادله کردند. سپس به‌تدریج، جاده ابریشم تا دریای مدیترانه گسترش یافت. با این حال، بیشترین شکوفایی اقتصادی در این مسیر باستانی، در دوره ساسانی به وقوع پیوست. ساسانیان از موقعیت ایران در جاده ابریشم به‌خوبی استفاده می‌کردند. آن‌ها مانع ارتباط مستقیم چین و روم می‌شدند و اصرار داشتند که ابریشم چینی را بازرگانان ایرانی به مقصد برسانند یا نخ‌های ابریشم در ایران به پارچه تبدیل و بعد روانه‌ی کشورهای مقصد بشوند. در عهد صفویه نیز دولت ایران تلاش می‌کرد تا ابریشم ایرانی جایگزین ابریشم چینی در بازارهای اروپایی بشود.

جاده ابریشم، شاهراه گفت‌وگوی تمدن‌ها

در اوایل قرن اول میلادی، ابریشم چینی در روم و مصر و یونان طرفداران بسیاری داشت. در کنار ابریشم، چای، عطر، رنگ و ادویه نیز به غرب می‌رفت و در عوض، از غرب کالاهایی چون اسب، عسل و شراب به مشرق می‌آمد.

اما جاده ابریشم باستانی فقط راهی برای تبادل کالا نبود؛ بلکه جوامع و تمدن‌ها را به هم پیوند می‌داد. از این راه، فرهنگ و هنر و مذهب نیز مبادله می‌شد و راهی برای تعامل و ارتباط تمدن‌ها بود. بازرگانانی که به راه‌های دور می‌رفتند، در بازگشت به شهر و دیار خود، داستان‌ها و تجربه‌های بسیاری داشتند تا با مردم سرزمینشان در میان بگذارند. مجسمه‌ها و اشیای زینتی و کتاب‌ها که نمایه‌هایی از فرهنگ و دانش بودند نیز بین کشورها رد و بدل می‌شدند.

دین‌های زرتشتی، یهودیت، اسلام و مسیحیت از این جاده به سرزمین‌های دور راه یافتند. بیشترین تأثیر را آیین بودائیسم بر مسافران جاده ابریشم داشت. صومعه‌های بودایی در مسیر جاده ابریشم ساخته می‌شد تا محلی برای بیتوته و پناه مسافران و در عین حال، ترویج‌کننده‌ی آیین بودایی بین آنان باشد.

البته تنها فرهنگ و هنر میان مردم رد و بدل نمی‌شد؛ بلکه گاهی بیماری‌های واگیرداری چون طاعون نیز از طریق جاده‌ی ابریشم میان جوامع انتقال می‌یافت و فاجعه‌ی انسانی می‌آفرید.

ابن بطوطه و مارکوپلو در جاده ابریشم

ابن بطوطه‌ی مراکشی و مارکوپلوی ایتالیایی دو جهانگردی بودند که تقریباً در یک دوره‌ی زمانی در جاده ابریشم سفر می‌کردند.

ابن بطوطه حدود 27 سال در سفر بود. او سفر خود را از مکه آغازید و بعد به مصر، شام، فلسطین، حجاز، عراق، بخش‌هایی از هند و چین و اروپا و آفریقا رفت. او مهم‌ترین جهانگرد جهان اسلام محسوب می‌شود. ابن بطوطه چون مسلمانی متعصب بود، برای شناخت ادیان و آیین‌های دیگر ملت‌ها چندان تلاش نمی‌کرد. از طرفی، بهره‌ی چندانی هم از دانش جغرافی و ادبیات نبرده بود، بنابراین سفرنامه‌ی پرباری از خود به جا نگذاشته است.

مارکوپلو بازرگانی اهل شهر ونیز ایتالیا بود که همراه پدر و عمویش راهی سفر در جاده ابریشم شده بود. او مدت 24 سال در چین ماند. سفرنامه‌ای که مارکوپلو نوشت، در مدت کوتاهی میان مردم پرآوازه گشت و دریچه‌ای از زندگی رمزآلود مردم مشرق‌زمین به روی اروپاییان گشود.

البته درحالی‌که او اصرار داشت حتی نیمی از آنچه را در شرق دیده هم ننوشته است، روایت‌هایش از مشرق‌زمین برای مردم باورپذیر نبود و عده‌ای او را به گزافه‌گویی و افسانه‌سرایی محکوم می‌کردند؛ تا جایی که کشیش در بستر مرگ از او می‌خواست برای نوشتن سفرنامه از خدا طلب بخشش کند.

دلایل اصلی زوال و تخریب جاده ابریشم باستانی

در سال ۱۴۵۳ میلادی، ترکان عثمانی قسطنطنیه را فتح و مسیرهای ارتباطی جاده‌ی ابریشم را برای همیشه قطع کردند و این آغاز از رونق افتادن جاده ابریشم باستانی بود.

با وجود این حقیقت که در زمان‌های باستان، تجارت از طریق مسیر ابریشم شکوفا شد و بازرگانان بسیاری اعتبار کسب کردند، این تجارتِ در حال ترقی ماندگار نبود. با گذر قرن‌ها، استفاده از این جاده باستانی و اقتصادی به تدریج کاهش یافت و امروزه، چیزی جز نام از آن باقی نمانده است.

عوامل بسیاری در زوال جاده ابریشم باستانی نقش داشتند. زمانی که فناوری‌های جدید ظهور پیدا کرد، مردم دست به کار تولید برخی کالاهای خاصی شدند که قبلاً از طریق جاده ابریشم وارد می‌کردند. در نتیجه، چندین کسب و کار به‌مرور زمان از بین رفتند. اندک‌اندک، برخی تجار محصولات جدید ارزشمندی همچون چایی معرفی کردند که به رقیب اصلی ابریشم تبدیل شد و از رونق اقتصادی آن کاست.

از طرف دیگر، دلیل دیگری که باعث شد جاده ابریشم محبوبیت خود را از دست بدهد، سرعت پیشرفت در سیستم‌های حمل و نقل بود. به‌ویژه صنعت راه‌آهن که موفق شد بخش‌های عظیمی از اتحاد جماهیر شوروی سابق را به هم متصل کند. پیشرفت فناوری در نوآوری‌های حمل و نقل به ساخت وسایل نقلیه مقرون‌به‌صرفه منجر شد که به‌طور قابل‌توجهی نقش جاده ابریشم باستانی را کاهش داد.

از دیگر دلایل برچیده‌شدن جاده ابریشم باستانی، کاهش امنیت، فرازونشیب‌های سیاست‌های کشورها، جنگ‌ها و حضور راهزنان بود.

جاده ابریشم باستانی، الهام‌بخش گردشگری

صرف‌نظر از آنچه درباره‌ی ازبین‌رفتن این مسیر باستانی به‌عنوان یک مسیر تجاری باستانی بیان شد، کشورهای بسیاری این جاده را مسیری جذاب برای گردشگران بین‌المللی در نظر می‌گیرند. برای مثال، چین به‌منظور احیای این راه، برنامه‌های وسیعی در زمینه‌ی توسعه گردشگری دارد.

ایران هم که قدرت تجاری دیرینه‌ای در این مسیر داشته است، می‌تواند چنین اقداماتی انجام دهد. ایران پتانسیل بسیاری برای جذب گردشگران بین‌المللی دارد. شاهد این مدعا را می‌توان در شبکه باستانی راه‌های ایران و کاروانسراهای پرشمار با مناظر خیره‌کننده طبیعی جست‌وجو کرد که یادآور دوران کهن هستند.

افزون بر این‌ها، موضوع دیگری که اهمیت بسیاری دارد، مهمان‌نوازی مردمان ایران است که در سراسر جهان نیز شناخته‌شده است. این ویژگی در مسیر جاده ابریشم باستانی می‌تواند برگ برنده ایران در جذب گردشگران بین‌المللی باشد.

پرسش‌های متداول درباره جاده ابریشم باستانی

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.