گنبد سرخ مراغه بنایی سلجوقی و از جمله بناهای قدیمی دوران ایران پس از اسلام در استان آذربایجان شرقی است. این گنبد، در جنوب غربی مراغه و خیابان «ارجمندی» واقع شده است و در مجاورت آن مقبره‌ای به نام «مقبره آقالار» مشاهده می‌شود.
بنای مزبور در بین مزارهای پنجگانه‌ی موجود در شهر مراغه، قدیمی‌ترین مزار محسوب می‌گردد. این اثر تاریخی در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است. در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های این اثر تاریخی بیش‌تر آشنا کنیم.
تاریخ گنبد سرخ مراغه
به استناد کتیبه‌های موجود، این بنا در سال ۱۱۴۷ میلادی به دستور «عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم»، رئیس وقت آذربایجان، ساخته شد. بنای مزبور متعلق به دوران سلجوقیان است و شباهت زیادی به گنبد علویانِ شهر همدان دارد؛ تاریخ ساخت گنبد علویان به اواخر دوره‌ی سلجوقی می‌رسد.
اطلاعات گنبد سرخ مراغه
در این بنای مربعی شکل، یک سردابه و اتاق اصلی وجود دارند. بنای مزبور روی یک سکوی سنگی قرار گرفته است و از طریق هفت پله، امکان دسترسی به آن وجود دارد.
در واقع، پنج عدد از پله‌های روبروی اتاق در جلوی سکو و پله‌های ششم و هفتم در آستانه‌ی درگاه، قرار گرفته‌اند. با بالا رفتن از این پله‌ها، اتاقی مشاهده می‌شود که کف آن با قطعات سنگِ تراشیده و دیوارهای آن با گچ، پوشیده شده است.
به عقیده‌ی کارشناسان میراث فرهنگی، در گذشته از بنای مزبور به عنوان «رصدخانه مراغه» استفاده می‌کردند. به این ترتیب، این بنا برای تعیین زمان و تقویم ماه‌های سال کاربرد داشته است. در هر کدام از اضلاع چهارگانه بنای مزبور، سوراخ‌هایی مشاهده می‌شود که گواهی بر این ادعاست.
در محوطه‌ی این ساختمان، یک ساعت خورشیدی مشاهده می‌شود که امروزه بیش‌تر جنبه نمایشی دارد. همچنین، این بنا یک سردر ورودی دارد که تاق‌نمای آن از آجرهای تراشیده، ساخته شده‌اند و تعدادی کاشی فیروزه‌ای در بین آجرهای آن قرار دارند. در این تاق‌نما، کتیبه‌های کوفی زیبایی به چشم می‌خورند.
کتیبه‌های گنبد سرخ مراغه
در بالای در ورودی بنا، دو کتیبه که تاق‌نمایی کوچک یا قوسی شکسته آنها را از یکدیگر جدا کرده، به چشم می‌خورند؛ قوس شکسته، از ویژگی‌های معماری ایرانی به شمار می‌آید.
در قسمت پایین این قوس شکسته، نوشته‌ای به خط کوفی وجود دارد که بر روی آن تاریخ ساخت بنا و نام بانی اثر مشاهده می‌شود. این نوشته به وسیله‌ی آجرهای تراشیده بر روی کتیبه نگاشته شده است.
کتیبه‌های گنبد سرخ مراغه از نظر نوع خط مورد استفاده در آن، نسبت به سایر کتیبه‌ها، منحصربه‌فرد محسوب می‌شوند. پیرامون این کتیبه‌ها، طرح‌های اسلیمی و تزئینات زیبا و ماهرانه‌ای به کار رفته‌اند که زیبایی آنها را دو چندان می‌کنند.
شیوه معماری
از نظر محمد کریم پیرنیا، نظریه‌پرداز معماری ایرانی، استفاده از «سبک معماری رازی» در زمان ساخت گنبد سرخ مراغه پایان یافت. بنابراین، از آن دوران به بعد شیوه‌ی جدیدی از معماری ایرانی به نام «سبک آذری» در ساخت بناهای تاریخی استفاده شد. بنابراین، گنبد سرخ مراغه، نقطه‌ی عطف و شروع سبک معماری آذری محسوب می‌گردد.
یکی از ویژگی‌های جالب توجه این بنا، شیوه‌ی آجرچینی و تزئینات به کار رفته در نمای آن است که به زیبایی کار شده‌اند. در واقع، نمای ساختمان، تلفیقی از کاشی‌های فیروزه‌ای با آجرهایی با ته رنگ سرخ هستند.
علاوه بر آن، ساختمان مزبور، گنبدی دوپوش دارد که پوشش داخلی آن را به شکل عرقچین و پوشش خارجی آن را به شکل هرم، ساخته‌اند. در گذر زمان، پوشش خارجی این ساختمان به تدریج فرو ریخته است.
مختصری درباره سبک رازی و آذری در معماری ایرانی
سبک رازی شیوه‌ای از معماری ایرانی است که در سده‌های دوازدهم تا چهاردهم میلادی و در دوره‌های سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان رواج بسیار داشته است. این سبکِ معماری، از شمال ایران، شامل استان‌های گیلان، مازندران و گلستان، آغاز شد، اما توسعه‌ی آن بیش‌تر مربوط به شهرهای ری و راز است.
شیوه‌ی رازی، در حقیقت جزو متنوع‌ترین شیوه‌های معماری ایرانی محسوب می‌شود که در آن، دقت شیوه‌ی خراسانی و شکوه شیوه‌ی پارتی به خوبی مشهود است. استفاده از این شیوه در دوره‌ی سلجوقی و به خصوص زمان وزارت خواجه نظام الملک، به اوج خود رسید.
طرح‌های مورد استفاده در این دوره شامل انواع طرح‌های چهارگوش، شش گوش، هشت گوش، دایره، استوانه، مستطیل و مربع بود که در ساخت مساجد از آنها استفاده می‌شد.
در مقابل، سبک آذری، از سبک‌های معماری سنتی پس از اسلام است که در دوره‌ی ایلخانی و دوره‌ی تیموریان مورد استفاده قرار گرفت. از ویژگی‌های این سبک می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- بهره‌گیری از هندسه در طراحی معماری
- توجه به تناسبات عمودی بنا
- گوناگونی طرح‌ها و ساختن بنا با ابعاد بزرگ
- بلندتر شدن ارتفاعات مناره‌ها و ایوان‌ها در ساخت بناهای مختلف و…
گنبد سرخ مراغه یکی از آرامگاه‌های پنجگانه این شهر است
گنبد سرخ مراغه از حیث سبک معماریِ استفاده شده در آن، منحصربه‌فرد است. دستی بر ایران ضمن معرفی بنای مزبور و سایر جاذبه‌های گردشگری مراغه پیشنهاد می‌کند که ضمن سفر، اصول گردشگری مسئولانه را نیز مورد توجه قرار دهید.
