هنر گلیم بافی در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد و یکی از مهم‌ترین صنایع دستی مردمان این سرزمین به شمار می‌آید. این گلیم‌های زیبا معمولاً توسط زنان عشایر و روستایی، به صورت ذهنی و بدون طرح از پیش تعیین شده بافته می‌شوند. هنر گلیم‌بافی در میان اقوام آذربایجانی، شاهسون‌ها، قشقائی‌ها، کرمانی‌ها، بلوچ‌ها، بیجاری‌ها و سنندجی‌ها و ایلیاتی‌ها رواج بیشتری دارد.
گلیم‌بافی چیست؟
گلیم، نوعی فرش بدون پرز (خواب) است که از ترکیب تار و پود شکل می‌گیرد. زنان عشایر و روستایی برای بافت گلیم سنتی ایرانی از پشم، پنبه و همچنین از پشم و موی بز، استفاده می‌کنند.
تاریخچه گلیم بافی در ایران
گلیم جزو اولین زیراندازهای بشر محسوب می‌شود و قدمتی چند هزار ساله دارد. در ایران نیز باستان‌شناسان در غارهای جنوب شرقی دریای مازندارن، تکه بافته‌هایی شبیه به گلیم یافتند. بر اساس این یافته‌ها، قدمت گلیم بافی در ایران را 8000 سال قبل از میلاد مسیح تخمین می‌زنند.
آثار تاریخی به دست آمده نشان می‌دهد در گذشته، مردم با پرورش گوسفندان و ریسیدن پشم آنها، پارچه تولید می‌کردند. علاوه بر این تکه پارچه‌ها که در غارهای «کمربند» و «هوتو» در نزدیکی شهر بهشر به دست آمد، باستان‌شناسان تکه پارچه‌ای در شوش یافتند که قدمت آن مربوط به 6000 سال قبل از میلاد مسیح است.
با وجود بافته‌هایی با قدمتی به درازای تاریخ زندگی در ایران، تاریخ دقیق آغاز گلیم بافی در ایران مشخص نیست. با این حال، باستان‌شناسان تخمین می‌زنند، تاریخچه‌ی استفاده از گلیم‌بافی و پارچه‌بافی در یک دوره‌ی زمانی بوده است.
عصر طلایی گلیم بافی در ایران
عصر طلایی گلیم بافی در ایران، به سده‌ی دهم هجری قمری، هم‌زمان با حکومت صفویان، باز می‌گردد. در این دوره، هنر گلیم‌بافی رونق و ارزش ویژه‌ای پیدا کرد. به طوری که در بافت برخی از گلیم‌های به جا مانده از صفویان، زر و سیم به کار رفته است.
وجود نخ‌هایی از طلا در این نوع زیرانداز باستانی و استفاده از آن برای پذیرایی از مهمانان خاص پادشاهان صفوی، به خوبی بیانگر ارزش گلیم در این دوران است.
روش‌های گلیم‌بافی
گلیم‌بافی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران به سه شکل بافته می‌شود که به شرح زیر است:
بافت ساده
یکی از روش‌های متداول گلیم بافی در ایران، بافت ساده است. بافت ساده از نمونه‌های اولیه‌ی بافت گلیم به شمار می‌رود و برای انجام آن نیازی به نقشه‌ی بافت نیست.
دراین روش، بافنده‌ی گلیم، پودها را به صورت یک در میان، از بین تارها رد می‌کند. این نوع بافت، مدل یک‌رو محسوب می‌شود و بافنده نسبت به سایر روش‌های گلیم‌بافی، زمان کمتری برای بافت آن صرف می‌کند.
مدل برجسته
مدل برجسته، از مدل‌هایی است که شباهت زیادی به قالی دارد. مدل‌های برجسته مانند قالی دارای پرز هستند. بافنده، گلیم‌ها را از روی نقشه می‌بافد و در پایان کار، پرزهای آن را کوتاه می‌کند. این مدل، زیبایی فوق‌العاده‌ای دارد و نسبت به مدل ساده، بافت آن زمان بیشتری طول می‌کشد.
گلیم ورنی یا سوزنی
ویژگی خاص «گلیم وَرنی یا سوزنی»، در بداهه بافتن آن است. در این نوع گلیم‌بافی، مانند بافت ساده، بافنده بدون داشتن نقشه، بر اساس طرح ذهنی خود گلیم را می‌بافد. چنین کاری، به ذهن خلاق و آرام نیاز دارد تا یک دست‌بافته‌ی زیبا شکل بگیرد. به روش بافت این نوع زیرانداز، «پودچینی» گفته می‌شود.
این گلیم نیز بدون پرز و یک‌رو است و هر قوم یا منطقه‌ای روش متفاوتی برای بافت آن دارد. دلیل تفاوت طرح‌های گلیم‌بافی در مناطق مختلف کشور، «تنوع فرهنگی و بومی» و همچنین «خلاقیت فردی و بافت بدون نقشه» است.
گلیم‌بافی مدرن
در حال حاضر، در بسیاری از طرح‌های سنتی از گلیم الهام گرفته‌اند و به گلیم‌بافی مدرن روی آورده‌اند. دو نمونه از گلیم‌بافی مدرن عبارتند از:
گلیم‌بافی با قلاب
نوع خاصی از گلیم‌بافی که امروزه رواج زیادی پیدا کرده است، استفاده از قلاب برای گلیم‌بافی است. معمولاً از این گلیم‌ها به عنوان پادری و زیرانداز استفاده می‌کنند.
گلیم‌بافی با پارچه
نوع جذابی از گلیم‌بافی، استفاده از پارچه برای بافتن آن است. برای بافتن این نوع از گلیم‌ها، می‌توان از پارچه‌هایی که دیگر قابل استفاده نیست، استفاده کرد و طرح‌ها جذابی را با آن به وجود آورد.
وسایل گلیم‌بافی
ابزارها و وسایل گلیم‌بافی به شرح زیر هستند:
نقشه
گلیم اصیل ایرانی را بدون نقشه می‌بافند، اما گلیم مدرن از روی نقشه بافته می‌شود. در آموزشگاه‌ها برای آموزش گلیم‌بافی، ابتدا نقشه را روی کاغذ مخصوص طراحی می‌کنند و سپس از روی آن، کار بافت گلیم را انجام می‌دهند.
دستگاه بافت
دستگاه‌های بافت را می‌توان به چهار نوع تقسیم کرد:
- گلیم ساده‌باف، گلیم چرخی‌باف، جاجیم‌باف، گلیم سوزنی یا سوماک.
کوجی ها
چوب‌های صاف و صیقلی هستند که برای جدا کردن تارها از آن استفاده می‌کنند. به این کار کوجی بستن می گویند.
شانه
شانه‌هایی که در گلیم‌بافی از آنها استفاده می‌کنند، معمولاً از جنس فلز یا چوب هستند. کاربرد آنها در این هنر، برای کوبیدن پودها و ترتیب فاصله‌ی تارها است. بعضی از شانه‌ها، دسته‌های بلندی دارند که نقش اهرم را در کشش تار و پود، بازی می‌کنند.
قیچی
قیچی که در گلیم‌بافی به کار می‌رود، کمی با قیچی‌های معمولی تفاوت دارد. از قیچی در طرح‌های برجسته‌ی گلیم‌بافی استفاده می‌کنند که شباهت زیادی به قالی دارد. در این مدل‌ها، قیچی، برای کوتاه کردن پرزهای گلیم به کار می‌رود.
دار
«دار» ابزار بسیار مهمی در گلیم‌بافی محسوب می‌شود. نحوه‌ی ساخت دار گلیم بسیار آسان است و نمونه‌های آماده‌ی نیز آن در بازار وجود دارد. در واقع، دارها چارچوبی هستند که بافنده گلیم را روی آن می‌بافد و پس از اتمام کار، گلیم را از آن جدا می‌کند.
دارها در دو نوع «افقی و عمودی» هستند. دار افقی را معمولاً عشایر استفاده می‌کنند که حمل و نقل آن برای‌شان راحت‌تر است. دار عمودی نیز در سه نوع «دار گردان، دار تبریزی، دار ثابت»، وجود دارد.
چاقو
از چاقو مانند قیچی برای بریدن تارها و پودها یا پرزهای گلیم استفاده می‌کنند. چاقوها و قیچی‌های مخصوص گلیم‌بافی را معمولاً آهنگران محلی می‌سازند که به نحوه‌ی ساخت آن آشنا هستند.
در سفر به مناطق عشایری و روستایی، بازدید و خرید از صنایع دستی مردم آن منطقه را از دست ندهید. در کنار طبیعت گردی با توجه به اصول گردشگری آگاهانه می‌توانید در رونق و احیای صنایع دستی بومی نیز موثر باشید.
