کوه های سهند پس از کوه های سبلان، یکی از مرتفع‌ترین کوه‌های آذربایجان به شمار می‌آید. سهند کوهستانی است که 17 قله دارد که بیش از ۳۰۰۰ متر ارتفاع دارند. قله‌ی «قوچ گؤلی یا کمال» با ارتفاع۳۷۰۷ متر، بلندترین قله‌ی آن محسوب می‌گردد. این کوه زیبا در جنوب تبریز (۵۰ کیلومتری تبریز)، جنوب شرقیِ «اوجان یا بستان آباد» و شمال مراغه قرار دارد.
گیاهان انبوه، چمنزارها، مراتع و انواع گل‌های لاله‌ی واژگون، شقایق وحشی، بابونه و غیره، دامنه‌ی کوهستان مزبور را پوشانده‌اند. این پوشش گیاهی سبب شده است که سهند لقب «عروس کوه‌های ایران» را به خود بگیرد. در اینجا با این کوه‌ها که از جذاب‌ترین جاهای دیدنی مراغه به شمار می‌روند آشنا خواهید شد.
مهمترین قله‌های کوه های سهند
سهند یک آتشفشان خاموش است که آخرین فعالیت آن به دوره‌ی «هولوسن»، آخرین دوره‌ی زمین‌شناسی، مربوط می‌شود. کوه های سهند قله‌های متعددی دارد و مهمترین آنها عبارتند از:
- قله کمال، جام، بوز داغ، ارونه، زری داغ، بویوک داغ، کریم داغی، لیقوان داغی، سلطان داغی، دمیرلی، آغ داغ، موتال داغی، قبله داغی، ارشد داغی، شیر داغی، حرم داغی، گیروه داغی، چاناق، اوو داغی، آتاشان و درویشلَر.
قله‌های ضلع شمالی سهند به جلگه‌ی تبریز مشرف هستند که از مرتفع‌ترین قسمت‌های کوه های سهند به شمار می‌روند. در مقابل، قله‌های ضلع جنوبی به جلگه‌ی مراغه مشرف هستند.
در بخش مرکزی کوهستان مزبور قله‌های مرتفعی وجود ندارد. با این وجود، این بخش از کوه دارای سه دره‌ی زیباست که رودخانه‌های پرآبی در آن جریان دارند. این دره‌ها عبارتند از:
- شاهیوردی، بایندر دره‌سی، تورپاغلی.
در این دره‌ها، سه رودخانه‌ی مهم «قرانقوچای، مردوی چایی و صوفی چای» جریان دارند. این دره‌ها باعث ایجاد طبیعتی چشم‌نواز در بخش مرکزی این کوهستان شده‌اند.
آب‌و‌هوای منطقه
این منطقه آب‌و‌هوای سرد و نیمه‌خشک دارد و تابع عوامل مختلف زیر است:
- عرض جغرافیایی، ارتفاع، عوارض پستی-بلندی، قرار گرفتن در معرض وزش بادها، وجود دریاها و دریاچه‌های بزرگ، فشار، جریان هوا و بارندگی.
میزان بارش در قله‌های این منطقه در حدود ۶۰۰ الی ۷۰۰ میلی‌متر و در نواحی اطراف آن حدود ۳۰۰ الی ۵۰۰ میلی‌متر است. منطقه‌ی اطراف این کوهستان از نظر تقسیم‌بندی فصول، از قانون مشخصی پیروی نمی‌کند؛ به طوری که در این منطقه طول فصل سرما بسیار بیش‌تر است و در عوض، تابستان‌های ملایمی دارد.
رودخانه‌های کوه های سهند
تمامی رودهایی که از این کوه سرچشمه می‌گیرند در نهایت به دو آبگیر آذربایجان، یعنی دریاچه ارومیه و رودخانه‌ی قزل اوزن، منتهی می‌شوند. تعداد رودخانه‌های دائمی کوهستان مزبور ۱۹ عدد و تعداد رودخانه‌های فصلی آن ۴ عدد است. از جمله مهمترین این رودخانه‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
اوجان چایی یا رودخانه اوجان در بستان آباد
این رودخانه از دامنه‌های شمالی شهرستان «بستان آباد» سرچشمه می‌گیرد و به «آجی چای یا تلخه رود» منتهی می‌شود. حجم آب سالانه‌ی رودخانه مزبور، معادل ۲۴ میلیون متر مکعب در سال است.
سیداوا چایی یا رودخانه سعید آباد
رودخانه سعید آباد از دامنه‌های شمالی سهند به طرف آجی چای، جریان دارد و حجم آب سالانه‌ی آن حدود ۶۷.۹ میلیون متر مکعب است.
صوفی چایی
رودخانه صوفی چای یکی از پرآب‌ترین و مهمترین رودخانه‌های کوه های سهند است که در شهرستان مراغه قرار دارد. صوفی چای، از دامنه‌ی جنوبی این کوه سرچشمه می‌گیرد و در مسیر خود، شهر مراغه، بناب و روستاهای اطراف آن را سیراب می‌کند.
در این رودخانه ماهی‌های قزل آلای بسیاری زندگی می‌کنند. رودخانه‌ی مزبور از حجم آبی معادل ۱۱۶ میلیون متر مکعب در سال، برخوردار است.
لیوان چایی یا رودخانه لیقوان
رودخانه لیقوان از کوه‌های منطقه‌ی لیقوان و سهند شمالی سرچشمه می‌گیرد و آب مورد نیاز شهرهای «باسمنج» و تبریز را تأمین می‌کند. حجم آب رودخانه‌ی مزبور نیز ۸۴.۲۰ متر مکعب است.
زین جناب چایی یا رودخانه زین جناب
رودخانه زین جناب از کوه‌های شمال غربی به دریاچه‌ی ارومیه جریان دارد. حجم آب این رودخانه ۶۸۷.۱۰ متر مکعب است.
اوسکو چایی
رود اوسکو چایی از شمالی غربی و از دشت «ارشد چمنی» به دریاچه‌ی ارومیه جریان می‌یابد و اراضی و باغهای دره‌ی اسکو را سیراب می‌کند. میزان آبدهی سالانه‌ی این رودخانه ۵.۶ میلیون متر مکعب است.
توفارقان چایی
رود تورفان چایی از ضلع غربی کوه های سهند به طرف دریاچه‌ی ارومیه حرکت می‌کند و در مسیر خود از «آذر شهر و گوگان» عبور می‌کند. این رودخانه حجم آبی معادل ۸۴۷.۳۱ میلیون متر مکعب در سال را شامل می‌شود.
قالاچایی (قلعه رود عجب شیر)
جریان آب این رودخانه از ارتفاعات جنوب غربی سهند به سمت دریاچه‌ی ارومیه است و در مسیر آن، اراضی و باغهای «عجب شیر و شیشوان» قرار دارند. حجم سالانه‌ی آب رودخانه مزبور ۹۲۶.۶۲ میلیون متر مکعب است.
موردی چایی
این رودخانه با طول حدود ۱۰۰ متر از دامنه‌های جنوبی کوه های سهند و دره‌ی «بایندر» به سمت دریاچه‌ی ارومیه، یکی از مهمترین پهنه‌های آبی ایران، جریان دارد. رودخانه‌ی مزبور، حجم آبی معادل ۹۲ میلیون متر مکعب در سال را شامل می‌شود.
لیلان چایی
رود لیلان چایی از دامنه‌های آغ داغِ سهند سرچشمه می‌گیرد و به طرف رودخانه‌ی زرینه رود جریان می‌یابد. حجم آب این رودخانه ۷۴۶.۶۲ میلیون متر مکعب در سال است.
قرانقو چایی
آب این رودخانه از دامنه‌های شرقی سهند به سمت رودخانه‌ی قزل اوزن در شهرستان میانه جریان می‌یابد و شهرستان «هشترود» در مسیر آن قرار دارد. رودخانه‌ی مزبور، از حجم آبی معادل ۹۵ میلیون متر مکعب در سال برخوردار است.
فعالیت‌های ورزشی و تفریحی در اطراف کوه
این کوهستان در فصول گرم سال (بهار و تابستان) میزبان کوهنوردان بسیاری از اقصی نقاط ایران و سایر کشورها است. همچنین، پیست اسکی در اطراف کوه های سهند که در جاده‌ی تبریز به بستان آباد قرار دارد، در فصل زمستان گردشگران را به این منطقه می‌کشاند. در مسیر این پیست اسکی، روستاهایی از قبیل سعید آباد، ایرانق، متنق و ثمرخزان وجود دارند.
پوشش گیاهی کوه های سهند
منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی سهند ۱۵۶ گونه‌ی گیاهی دارد که ۲۶ گونه از آن اندمیک (انحصاری) هستند. گیاهان اندمیک به آن دسته از گیاهانی اطلاق می‌شود که فقط در یک منطقه‌ی ویژه می‌رویند.
در منطقه‌ی مزبور، پوشش گیاهیِ ارتفاعات، با پوشش گیاهی تپه‌ها متفاوت است و به این ترتیب تقسیم‌بندی می‌شود:
- ارتفاعات: گون، سیاه گون و کلاه میرحسن
- تپه‌ها: گون، قانقال، فرفیون
تمامی گونه‌های گیاهی مزبور در دامنه‌های شمال شرقی کوه های سهند پراکنده هستند. به همین دلیل، دامنه‌ی شمال شرقی به عنوان زیستگاه زمستانی گونه‌های جانوری مختلفی از قبیل قوچ و میش به شمار می‌رود.
شایان ذکر است که در منطقه‌ی اطراف این کوه هیچگونه درخت و درختچه‌ای وجود ندارد. در واقع، سرمای شدید و برف فراوان در فصل زمستان مانع از رشد درختان می‌شود. با این وجود، گیاهانِ علفی مختلفی که همگی جزو گیاهان پایا و یک‌ساله هستند در این منطقه می‌رویند. این گیاهان در سطح مراتع و چمنزارهای رشته کوه مزبور به چشم می‌خورند.
علاوه بر آن، منطقه‌ی قرارگیری این رشته کوه دارای انواع گیاهان دارویی از قبیل کاکوتی، بابونه و غیره است. شمار گونه‌های گیاهی منطقه‌ی مزبور بسیار زیاد است. در این مقاله به ذکر تعدادی از آنها می‌پردازیم.
گونه‌های جانوری
در منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی اطراف این کوه، گونه‌های جانوری مختلفی به چشم می‌خورند که در تقسیم‌بندی زیر قرار می‌گیرند:
- پستانداران: قوچ، میش ارمنی، سیاه گوش، خرس قهوه‌ای، پلنگ، گربه وحشی، راسو، گرگ، روباه، چند گونه از خفاش، جوندگان مختلف و…
- پرندگان: عقاب طلایی، کورکور، کرکس، سارگپه، دلیچه، سنقر گندمزار، لیل، بالابان و…
- ماکیان: کبک معمولی، چیل، تیهو و بلدرچين
در این منطقه، قوچ و میشِ ارمنی بسیار بیش‌تر از پستانداران دیگر وجود دارند. بر اساس سرشماری انجام گرفته در سال ۱۳۹۴ خورشیدی، تعداد هر کدام از آنها ۵۰۰ رأس است.
وجود گونه‌های جانوری مزبور سبب شده است که ۱۳۵ هزار هکتار از مناطق اطراف کوه های سهند از سال ۱۳۷۹ خورشیدی منطقه‌ی شکار ممنوع معرفی شود. این کار به محافظت از گونه‌های جانوری قوچ و میش ارمنی بسیار کمک می‌کند.
چشمه‌های کوه های سهند
در قله و دامنه‌های این رشته کوه، چشمه‌های متعددی مشاهده می‌شوند که معروف‌ترین آنها عبارتند از:
- قرخ بلاغ، گوموش بلاغی، پری، گوران بلاغي
این چشمهها برای آبیاری باغ‌ها و مراتع اطراف کوهستان مزبور استفاده می‌شوند. آب این چشمهها، قابل شرب است.
وضعیت دامداری و پرورش زنبور در دامنه این کوه
مناطق اطراف رشته کوه مزبور به سبب وجود ۱۳۰ هزار هکتار مراتع ییلاقی، به عنوان چراگاه دامداران، ایل‌ها و عشایر مورد استفاده قرار می‌گیرد. شبدر و یونجه از گونه‌های گیاهی مناسب برای مصرف دام‌ها به شمار می‌آید که در این منطقه فراوان است. به همین دلیل، همه‌ساله دامداران و عشایر کوچ‌نشین استان آذربایجان برای گذراندن ییلاق به این مناطق کوچ می‌کنند.
علاوه بر آن، این منطقه به سبب رویش گل‌های فراوان و بسیار زیبا، محل مناسبی برای پرورش زنبور عسل محسوب می‌گردد. عسل تولید شده از گل‌های موجود در دامنه‌ی کوه های سهند، از شهرت زیادی برخوردار است.
کوه های سهند؛ یک جاذبه طبیعی مورد علاقه برای کوهنوردان
کوه های سهند به دلیل وجود قله‌های مرتفع و زیبا یکی از جاذبه‌های گردشگری مراغه به شمار می‌رود که کوهنوردان به آن علاقه بسیاری دارند. به همین سبب، آنها از طریق تورهای داخلی و با رعایت اصول گردشگری مسئولانه به این شهر مسافرت می‌کنند. دستی بر ایران توصیه می‌کند ضمن بازدید از این کوهستان از سایر جاذبه‌های گردشگری مراغه نیز دیدن نمایید.
کوه های سهند کجاست؟
کوه های سهند در جنوب شهر تبریز و جنوب شرقی اوجان «بستان‌آباد» و شمال شهر مراغه در مرکز استان آذربایجان شرقی قرار دارند. موقعیت مکانی این کوه‌ها را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره کوه های سهند
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
چرا کوه های سهند لقب «عروس کوه‌های ایران» را گرفته‌‌اند؟
گیاهان انبوه، چمنزارها، مراتع و انواع گل‌های لاله‌ی واژگون، شقایق وحشی و بابونه، دامنه‌ی کوهستان سهند را پوشانده‌اند. این پوشش گیاهی سبب شده است که سهند لقب «عروس کوه‌های ایران» را به خود بگیرد.
ویژگی‌هایی طبیعی کوه های سهند کدام‌اند؟
کوه های سهند پس از کوه های سبلان، یکی از مرتفع‌ترین کوه‌های آذربایجان و از معروف‌ترین کوه‌های آتشفشانی ایران به شمار می‌آیند. سهند کوهستانی است که ۱۷ قله دارد و این قله‌ها بیش از ۳هزار متر ارتفاع دارند. قله‌ی «قوچ گؤلی یا کمال» با ارتفاع ۳۷۰۷ متر، بلندترین قله‌ی آن محسوب می‌شود. در کوهستان سهند چندین رودخانه، دره‌هایی متعدد با طبیعتی چشم‌نواز، پوشش‌های گیاهی مختلف و گونه‌های جانوری بسیاری وجود دارند.
چه فصلی می‌توان به کوه های سهند سفر کرد و از چه تفریحاتی افزون بر تماشای طبیعت این مکان لذت برد؟
در فصل‌های بهار و تابستان، این کوه پذیرای کوهنوردان است. پیست اسکی سهند در مسیر تبریز به بستان‌آباد و بعد از گذشتن از روستاهای سعیدآباد، ایرانق، متنق و ثمر خزان در طول فصل زمستان فعال است.
روستاهای اطراف سهند کدام‌اند؟
روستاهای کهنمو، لیقوان، داش آتان، مردق، سرگیزه، میمونق، کورده، ثمر خزان، چینی بلاغ، چیچکلو و… در اطراف کوه‌های سهند واقع شده‌اند.
