کاروانسرای عین الرشید، یا قصر عین الرشید یکی از آثار تاریخی بسیار زیبا در استان سمنان و شهر گرمسار است. این کاروانسرا، در دو کیلومتری شمال کاروانسرای قصر بهرام قرار دارد. این بنای تاریخی در 11 بهمن سال 1334 هجری شمسی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
موقعیت جغرافیایی کاروانسرای عین الرشید
همان طور که ذکر شد، کاروانسرای عین الرشید از آثار تاریخی شهر گرمسار است و در حدود 80 کیلومتر از شهر ورامین فاصله دارد. این کاروانسرا در پارک ملی کویر و در بین دریاچه نمک و کویر بزرگ واقع شده است. همچنین می‌توان گفت این کاروانسرا در منطقه‌ی سیاهکوه نیز، قرار دارد.
تاریخچه ساخت بنا
تاریخ ساخت این بنای تاریخی، به دوران صفویان باز می‌گردد. مانند بسیاری از کاروانسراها، این بنای تاریخی نیز جزو اقامتگاه‌های بین راهی بوده که دستور ساخت آن را شاه عباس صفوی صادر کرده است.
این کاروانسرا برای مسافرانی بنا شده است که از سمت اصفهان به سمت «فرح آباد» ساری می‌رفتند. زیرا در آن زمان، سفر در فصل زمستان، دشوار بود و همچنین، وجود شوره‌زارها، به خصوص در مواقع بارندگی، مسیر را دشوارتر می‌کرد.
معماری ساخت بنا
متأسفانه در گذر زمان، کاروانسرا به دلیل عوامل طبیعی و انسانی، آسیب زیادی دیده و بسیاری از سقف‌ها و دیوارهای آن ریخته است. با این وجود، آثار باقی‌مانده از کاروانسرای عین الرشید، هنر معماری ایرانی در زمان صفویان را به رخ می‌کشد. این کاروانسرا یکی از سه کاروانسرای منطقه سیاهکوه محسوب می‌شود که روی یک تپه قرار دارد.
مصالح ساخت کاروانسرای عین الرشید
برای ساخت پی‌ها و سکوها، از سنگ و برای ساخت دیوارها و سقف، از آجر استفاده کرده‌اند. این سنگ‌ها و آجرها را با ظرافت و دقت خاصی روی هم چیده‌اند.
آب انبار
در نزدیکی کارونسرا برای استفاده‌ی مسافران و ذخیره‌ی آب، یک آب‌انبار ساخته بودند که در حال حاضر اثر چندانی از آن باقی نمانده است. مصالح ساخت این آب انبار، لاشه سنگ است و برای رسیدن به آن، چندین پله وجود دارد.
محل تأمین آب کاروانسرا
چشمه‌ای به نام چشمه عین الرشید در تپه‌ی مجاور کاروانسرا وجود دارد. حیواناتی که در آن منطقه زندگی می‌کردند از جمله بزها، آهوها و گورخرها از این چشمه برای آشامیدن آب استفاده می‌کردند.
چشمه آب شیرین دیگری نیز وجود دارد که بین کاروانسرا و پست نگهبانی شکارگاه قرار داشته است. آب این چشمه از طریق جوی آبی به سمت کاروانسرا می‌رفت تا درختان و گل‌های حیاط کاروانسرا را آبیاری کند. همچنین، مقداری از آب این چشمه را برای استحمام مسافران استفاده می‌کردند.
در زمان رونق کاروانسرا، این بنا مکانی سرسبز با انواع درختان و گل‌های زیبا بوده است، اما امروزه تنها خارهای بیابانی در آن دیده می‌شود.
اندازه بنا
طول این بنا 86 متر و عرض آن 47 متر است. همچنین دارای دو حیاط اصلی است. حیاط بزرگ‌تر، طولی به اندازه 51 متر و عرضی به اندازه 47 متر دارد. راه ورودی به این حیاط، به شکل ایوانی است و طول آن، 9.7 متر و عرض آن 5.4 متر است. این راه ورودی در قسمت جنوبی حیاط بزرگ قرار دارد.
تالارها و ایوان‌ها
هنگام ورود از ایوان کاروانسرا دو تالار می‌بینید که هر کدام 5 در دارند که رو به حیاط هستند. ارتفاع ساخت این تالارها 5.20 متر است. این تالارها و اتاق‌های درون آن مخصوص مهمانان و مسافران بوده‌اند.
در کنار این تالارها دو اتاق مستطیل شکل قرار دارد. این اتاق‌ها از لحاظ معماری و زیبایی مانند سایر اتاق‌های تالارها نیستند و احتمالاً خدمه از این اتاق‌ها استفاده می‌کردند.
غیر از اتاق‌هایی که در این دو تالار مخصوص خدمه وجود دارد، در قسمت جنوبی حیاط نیز، چنین اتاق‌هایی قرار دارد که به تالار جنوبی نزدیک هستند.
به منظور خدمت‌رسانی بهتر و آسان‌تر، اتاق خدمه‌ای که از مهمانان تالار شمالی و جنوبی پذیرایی می‌کردند، نزدیک همان تالارها بوده است.
برج‌های کاروانسرا
یکی از موارد خاص معماری کاروانسرا، وجود برج‌های آن است که در جبهه شمالی، جنوبی و غربی آن قرار دارند. در این کاروانسرا 6 برج ساخته شده اند که سازنده اهداف نظامی را از ساخت آن ها در نظر داشته است.
در این برج‌ها، روزنه‌های کوچکی برای عبور نور و عبور تیرها قرار داده بودند. این در حالی است که این روزنه‌ها به اندازه‌ای نبود که در صورت تیراندازی، تیرها از بیرونِ برج، به نگهبان درون برج اصابت کند.
کاشی‌کاری‌ها و تزئینات
شکل و شمایل جالب این کاروانسرا بی‌شباهت به قلعه نیست. همچنین، تزئینات و کاشی‌کاری‌های جالبی نیز در آن به کار بسته بودند که در حال حاضر اثر چندانی از کاشی‌کاری‌های آن باقی نمانده است.
شرایط بازدید از این کاروانسرای تاریخی
بازدید از کاروانسرای عین الرشید برای عموم آزاد است. پیشنهاد «دستی بر ایران» این است که در کنار بازدید این کاروانسرای تاریخی، از سایر جاذبه‌های گردشگری سمنان مانند: کاروانسرای قصر بهرام و حرم‌سرا، نیز دیدن کنید و شاهد شکوه و جلوه‌ی معماری ایرانی باشید.
