ملیله دوزی در ایران، هنری ارزشمند است که به ظرافت، خلاقیت و دقت بسیار زیادی نیاز دارد. معمولاً ملیله‌دوزی بر روی پارچه، لباس، رومیزی و مواردی از این قبیل انجام می‌شود که به تجمل و شکوه آن می‌افزاید. این هنر که یکی از صنایع دستی ایران است در شهرهای اصفهان، تهران و یزد از سایر نقاط کشور، رایج‌تر است.
ملیله‌دوزی چیست؟
ملیله دوزی در ایران یک هنر باستانی است و نوعی «رودوزی» محسوب می‌شود. در این نوع رودوزی، از مفتول‌هایی به رنگ‌ها و جنس‌های مختلف استفاده می‌کنند. این مفتول‌ها قابلیت انعطاف ندارند و معمولاً در قطعات یک اندازه (یک سانتی‌متر یا کمتر) به صورت آماده در بازار وجود دارند.
هنرمند از طریق رد کردن سوزن نخ‌شده از یک سر ملیله و خارج کردن آن از طرف دیگر آن، می‌تواند آن را بر روی پارچه‌ی مورد نظر بدوزد. چینش ملیله‌ها در کنار هم، به کار هنری، جلوه‌ی زیباتری می‌بخشد.
تاریخچه ملیله دوزی در ایران
اولین ملیله دوزی در ایران به 2500 تا 3000 سال قبل باز می‌گردد. در زمان آغاز این هنر، تمام مواد سازنده‌اش از طلا و نقره تهیه می‌شد، به همین علت، بسیار گران‌قیمت بود. با افزایش قیمت طلا و نقره، کم کم مواد اولیه‌ی آن تغییر کرد.
پادشاهان هخامنشی به این هنر علاقه نشان می‌دادند. پس از هخامنشیان، ساسانیان نیز، از پارچه‌های ملیله‌دوزی شده استفاده می‌کردند. در آن زمان، این هنر کاربردهای مختلفی داشت که عبارتند از:
- تزئین لباس، پرده‌ی مجلل تالارها، سر آستین‌ها، یقه، حاشیه‌ی لباس، روسری، رو رخت‌خوابی و…
اوج هنر ملیله‌دوزی را مانند سایر صنایع دستی ایران می‌توان در دوران صفویان دانست. در دوران صفویه، آثار هنری زیباتری تولید شدند و افراد زیادی به هنر ملیله‌دوزی روی آوردند.
تفاوت سرمه‌دوزی و ملیله‌دوزی
ملیله‌دوزی و سِرِمه‌دوزی شباهت زیادی با هم دارند. این شباهت تا اندازه‌ای است که برخی افراد این دو را به جای یکدیگر به کار می‌برند. در واقع، ملیله، مفتولی خشک و غیر قابل انعطاف است که از جنس‌های مختلف فلزی و غیر فلزی تهیه می‌شود. در حالی که سرمه، رشته‌ی فلزی و فنری شکل است که به هر شکلی در می‌آید. در گذشته از مفتول‌ها و رشته‌های فنری نازک طلا یا نقره برای انجام این هنر استفاده می‌شد.
وسایل ملیله‌دوزی
وسایل مورد نیاز ملیله‌دوزی عبارتند از:
- ملیله، پارچه‌ی مخمل یا ترمه، پارچه‌ی متقال به عنوان آستر وسط، پنبه زشته (برای دوخت‌های برجسته)، نخ کوک، آستر اصلی (همرنگ خود مخمل)، سریش برای چسباندن آستر، مروارید، قیچی، نخ و سوزن، صندلی، پایه.
انواع ملیله‌دوزی
ملیله‌دوزی روی انواع پارچه‌ها انجام می‌شود، در این جا به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
ملیله‌دوزی روی پارچه
ملیله‌دوزی روی پارچه بسیار رواج دارد. یکی از ملیله‌دوزی‌های معروف بر روی پارچه‌ی خانه‌ی کعبه انجام شده است. در ملیله‌دوزی روی پارچه، معمولاً از پارچه‌های مخمل، کتان و ترمه استفاده می‌شود.
ملیله‌دوزی روی ترمه
ملیله‌دوزی روی ترمه، بسیار متداول است. در زمان قاجاریان و صفویان، استفاده از ملیله‌دوزی روی ترمه، طرفداران زیادی داشت. برای اینکه ملیله‌دوزی روی پارچه‌های ترمه‌ای که نازک بودند، سنگین نشود یا طرح لباس بهم نخورد، پارچه را آستر می‌دادند تا ضخامت بیشتری داشته باشد.
ملیله‌دوزی روی تور
یکی از کارهای سخت در ملیله دوزی، انجام ملیله‌دوزی روی تور است. با توجه به این که پارچه‌های توری بسیار نازک هستند احتمال پاره شدن آن وجود دارد. جای قرآن، پارچه‌ی لباس عروس، لباس‌های فاخر و… از موارد کاربرد ملیله‌دوزی روی تور هستند. این هنر در حال حاضر، با منجوق دوزی ترکیب شده است و در تزئین پارچه‌های مجلسی مخصوص لباس‌های زنانه، کاربرد زیادی دارد.
ملیله‌دوزی روی روسری
ملیله‌دوزی روی روسری، فقط در گذشته متداول نبوده است. امروزه نیز، این هنر ارزشمند بر روی روسری‌های زنانه انجام می‌شود. روسری‌های ملیله‌دوزی‌شده، قیمت بالاتری دارند.
کاربردهای ملیله دوزی در ایران از گذشته تا امروز
به مرور زمان، نحوه‌ی انجام ملیله دوزی در ایران و کاربردهای آن کمی تغییر یافته است. با این حال می‌توان گفت موارد زیر از کاربردهای ملیله‌دوزی هم در گذشته و هم در حال حاضر هستند:
- جای ساعت، جای قلمدان، جای قرآن، تزئین لباس، تزئین روسری، پرده، پرده‌ی خانه خدا، رویه قوری، رویه کوسن، جهاز عروس.
در سفر به شهرهای معروف ملیله دوزی، سری به کارگاه‌های سنتی آن بزنید
با توجه به این که ملیله‌دوزی در شهرهای بزرگی همچون اصفهان، تهران و یزد از سایر نقاط کشور معروف‌تر است، در کنار بازدید از آثار فرهنگی و تاریخی این شهرها، از کارگاه‌های سنتی ملیله‌دوزی نیز دیدن کنید.
«دستی بر ایران» تلاش دارد ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری، به شکل موثرتری شما را با دستاوردهای فرهنگی و هنری ایران زمین آشنا کند.
