شاخه ای از معماری را که مبتنی بر نیازهای منطقه ای است و با مصالح موجود در همان منطقه صورت می گیرد و سنتهای همان منطقه را بازتاب می دهد، معماری بومی ایران می نامیم. حاصل این نوع معماری را معماری بدون معمار نیز می نامند. عامل های مشترک پدید آورنده معماری بومی در فلات ایران را آب و هوا و مصالح ساختمانی قابل دستیابی خاص این منطقه دنیا تشکیل می دهند .
آب و هوای حاکم بر منطقه بیرحمانه گرم یا سرد است . غالب وقت ها بسیار خشک نیز هست و خاک بیابان بخش عمده زمین ها را می پوشاند. به طور کلی، بارندگی کافی نیست و زلزله ها همواره تهدیدهایی بالقوه بوده اند . آجر و گل مواد اصلی مورد استفاده برای ساخت سازه های گوناگون هستند ، زیرا خاک را می توان در همه جا با سهولت و ارزانی تمام پیدا کرد .
سقف ها غالبا به صورت گنبدهای کوچک و طاق ها ساخته می شوند ، دیواره ها معمولا ضخیم هستند و پنجره ها را ناچارند در اندازه های کوچک بسازند . دلیل های مربوط به این شکل ها را باید در عامل های مشترک یاد شده جست. علاوه بر ویژگی کلی معماری در فلات ایران ، بناهای خاصی نیز در این کشور ساخته می شوند که باید در اینجا به آنها اشاره کرد.
کبوترخان، معماری بومی ایران در خدمت کشاورزان
مقصود از ساخت چنین برج هایی صرفا جمع آوری مدفوع کبوترها جهت بهره برداری به عنوان کود یا یکی از مواد مورد استفاده در تولید باروت بوده است . مسئله اصلی ساخت تعداد هر چه بیشتر لانه کبوتر در داخل آنها با حداقل مصالح بوده است. معماری این بناهای به ظاهر ساده خالی از هنر و محاسبه نبوده است، هر چند که صرفه اقتصادی نیز لحاظ می گردیده است.
یخچال ها، معماری بومی ایران در خدمت تابستان های گرم
یخچال ها برای نگاهداری برف و یخ جهت استفاده تابستان ساخته می شدند. تهیه یخ در فلات ایران بسیار دشوار بوده است. فصل گرما طولانی و فصل سرما کوتاه بوده است. آب آشامیدنی به میزان کافی وجود نداشت. کوههای پوشیده از برف در همه جا دیده نمی شدند. اختلاف ارتفاع نیز حمل برف به منطقه های پست تر را دشوار می نمود.
یک نهر، یک دیوار و یک بنای انبار گونه ضخیم راه حل هوشمندانه تهیه و ذخیره یخ برای استفاده بعدی بودند. در این بناها، همچون در هر سازه دیگری، جنبه های فنی و فرهنگی نیز دخیل بودند که بسیار جالب توجه می باشند.
آب انبار، یک بنای بومی دیگر فلات ایران
جمع کردن و انباشتن آب به شیوه ای صحیح و کارآمد هرگز بدون تجربه فراوان حاصله از سده های متوالی امری ممکن نبوده است. تهیه آب به وسیله قنات، سیستم دست ساز آبراه زیرزمینی در ایران باستان معمول بوده است. آب تهیه شده بدین منوال باید در سازه مناسبی به نام آب انبار نگاه داشته می شد که یکی از جلوه های معماری بومی ایران است.
آب انبار گودال مدور عمیقی است که گنبدی آن را می پوشاند و دسترسی به آن از طریق راهرویی میسر می گردد که تا ورودی آن گودال پایین برود. سقف این راهرو به صورت طاق گاهواره ای پوشانده می شود. آب در این سازه ها با کمک برخی فن های محلی تمیز و خنک نگاه داشته می شود.
بادگیرها، نماد تهویه مطبوع سنتی در معماری بومی ایران
بادگیر یکی از معروف ترین و دیدنی ترین عنصرهای معماری ناب ایرانی است. بادگیر سازه ای دودکش مانند می باشد که معمولا به صورت جفتی از قعر خانه تا سطحی ساخته می شود که اندکی از بام آن بالاتر باشد. این سازه ها مانند یک سیستم تهویه عمل می کنند تا دمای داخل خانه ها یا آب انبارها را حدود ۲۰ درجه سانتیگراد نسبت به محیط خارج پایین تر بیاورند.
متاسفانه بناهای ساخته شده به وسیله معماری بومی ایران به دلیل هایی در معرض نابودی قرار دارند. اما هنوز هم می توان تعداد زیادی از آنها را مشاهده نمود که نشانگر نیاز و علاقه مردم به آنهاست. به علاوه، این بناها برخی از جاذبه های گردشگری در ایران امروز نیز هستند.
