مخمل بافی در ایران از قدمتی طولانی برخوردار است. مخمل، یکی از انواع پارچه‌ی ابریشمی است که روی آن، پرزهای لطیف و نزدیک به هم وجود دارد، اما پشت آن، ساده و بدون پرز است. البته، از نخ‌های دیگری مانند پنبه، کتان و پشم هم برای بافتن آن استفاده می‌شود. طرح‌های سنتی روی مخمل، حالتی برجسته دارد و زیبایی آن بسیار چشم‌گیر است. در گذشته این نوع پارچه، به نام «کخما» شهرت داشت.
تاریخچه پارچه مخمل
این هنر در ایران، قدمتی بسیار طولانی دارد. شروع مخمل بافی در ایران، هم‌زمان با ایتالیا و چین، به قرن 11 میلادی بازمی‌گردد. لازم به ذکر است که شهرهای کاشان، یزد، اصفهان، تبریز، هرات و مشهد در این زمینه شهرت بیشتری داشتند.
در طول تاریخ، مخمل‌بافی و طرح‌های آن، تحولات زیادی داشته است. در دوران سلجوقیان، با نقاشی سنتی ایرانی درآمیخت و ظرافت هنری بسیار زیادی یافت. با ورود مغولان به ایران، رنگ و بوی چینی در مخمل‌بافی‌ها پدیدار شد، اما این هنر در زمان صفویان، به شکل دیگری درخشید.
علاوه بر سلسله‌هایی که نام برده شدند، سلسله‌های زیر نیز در این کار شهرت خاصی داشتند:
ایلخانیان
در زمان ایلخانیان، مخمل‌بافی در نیشابور شهرت بسیاری داشت.
تیموریان
در این دوره، مخمل‌بافی وارد کاشان شد. همچنین، پارچه‌های مخمل پرزدار و کم پرز تولید شد. اصفهان و تبریز در زمان تیموریان، شهرهایی بودند که در این زمینه شهرت داشتند.
صفویان
در دوران صفویه، به این هنر بیش از پیش اهمیت می‌دادند و کارگاه‌های بسیاری تاسیس کردند. در این زمان، مخمل‌بافی با تارو پودهایی از جنس طلا و نقره انجام می‌شد، لباس و اشیایی که به این شکل تولید می‌شدند بسیار نفیس و گران قیمت بودند. پادشاهان صفوی این «لباس‌های مخملی فاخر» را به عنوان هدیه به پادشاهان اروپایی پیشکش می‌کردند.
دوران قاجار
تا دوران قاجار همچنان مخمل‌بافی پررونق بود. در این زمان، شهرهای کاشان و آران و بیدگل، در بافت این نوع پارچه از سایر شهرها مشهورتر بودند.
دوران پهلوی
اولین کارخانه‌ی مخمل بافی در ایران در دوران پهلوی تاسیس شد. از سال 1330 با ورود این کارخانجات به ایران، به تدریج این هنر سنتی جای خود را به تولیدات صنعتی داد.
امروزه کارگاه های مخمل‌بافی سنتیِ چندانی وجود ندارند و عموماً این کار با ماشین‌آلات انجام می‌شود. مخمل همچنان در انواع لباس‌ها و اشیا به کار می‌رود و هنوز هم پارچه‌ی ارزشمندی محسوب می‌شود.
دستگاه مخمل‌بافی سنتی
دستگاههای مخمل‌بافی سنتی کوچک، برای بافت پارچه‌هایی با عرض کم هستند و دستگاههای مخمل‌بافی سنتی بزرگ، برای بافت پارچه‌هایی با پهنای زیاد کاربرد دارند. کار با دستگاه مخمل‌بافی بزرگ پیچیدگی بیشتری دارد.
امروزه به دلیل وجود انواع کارخانجات مخمل‌بافی، دستگاههای سنتی به ندرت یافت می‌شود و هنر مخمل بافی در ایران رو به فراموشی است.
پراکندگی جغرافیایی مخمل بافی در ایران
در ادوار تاریخی مختلف، برخی از شهرهای ایران نسبت به سایر شهرها، در این زمینه مشهورتر بوده اند. در زیر به چند شهر که در مخمل‌بافی شهرت بیشتری دارند، اشاره می‌کنیم:
مخمل‌بافی کاشان
مخمل‌بافی کاشان، از سال‌های بسیار دور تا کنون، مشهور بوده است. از دوره‌ی قاجار به بعد، این هنر، شهرت بیشتری پیدا کرد، اما ورود این هنر به شهر کاشان از زمان تیموریان بود.
در زمان قاجار پارچه‌های نفیس مخملی شهر کاشان، به «حسین قلی خانی» معروف بودند. در آن زمان بیشتر از 42 نوع پارچه در این شهر بافته می‌شد که برخی از این پارچه‌ها به شرح زیر هستند:
- پارچه‌های زربافت، مخمل، حریر، اطلس.
در گذشته از پارچه‌های مخمل در موارد زیر استفاده می‌کردند:
- جانماز، جلد قرآن، کت و عبا، پرده، رویه مبل، کوسن، روتختی، رومیزی، لباس، جهیزیه‌ی نوعروسان و موارد دیگر.
با ورود انواع ماشین‌آلات صنعتی، این هنر نیز در کاشان به فراموشی سپرده شد و دستگاههای مخمل‌بافی سنتی، جای خود را به ماشین‌آلات صنعتی دادند.
مخمل‌بافی یزد
مخمل‌بافی یزد، از زمان صفویان رونق بسیار زیادی گرفت. در این دوره، یزد به عنوان مرکز بافت پارچه‌های مخمل شناخته می‌شد. در آن زمان، استاد «خواجه غیاث الدین نقش بند یزدی»، استاد برجسته‌ی این هنر بود. او هنر خود را به سایرین نیز آموزش می‌داد و نقش بسیار مهمی در پیشرفت صنعت مخمل‌بافی در زمان صفویان داشت.
البته، او پس از مدتی به اصفهان رفت و در آن‌جا مشغول کار شد. امروزه در شهر یزد، هم کارگاه‌های کوچک سنتی مخمل‌بافی وجود دارند و هم کارخانجات صنعتی مخمل‌بافی بسیار پر رونق هستند.
مخمل‌بافی گیلان
گیلان به دلیل برخورداری از شرایط آب‌و‌هوایی مناسب، یکی از مراکز مهم «نوغان‌داری» و تولید ابریشم محسوب می‌شد. به همین علت، مخمل‌بافی در گیلان بسیار پررونق بود، اما پس از تضعیف حکومت صفوی، این صنعت نیز از رونق افتاد.
در واقع، بروز آفات خارجی موجب می‌شد کرم‌ها زنده نمانند و نتوان از آن ابریشم تولید کرد. با ورود نوعی از کرم‌های ابریشم که در برابر آفات مقاوم بودند، ابریشم بافی در گیلان، رونقی تازه گرفت.
مخمل‌بافی هرمزگان
هنر مخمل‌بافی هرمزگان در ترکیب با سایر صنایع دستی این اقلیم، منجر به شکل گرفتن انواع سوزن‌دوزی‌ها بر روی پارچه‌های مخملی شده است. به همین علت، هنر مخمل‌بافی در این منطقه، رنگ و بوی دیگری یافته است.
در مسیر سفرتان به کارگاه‌های مخمل‌بافی سر بزنید
هدف دستی بر ایران اشاعه‌ی گردشگری آگاهانه است. به همین منظور از شما دعوت می‌کند ضمن بازدید از جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی شهرها، از صنایع دستی رو به فراموشی این مناطق نیز دیدن کنید. خرید تولیدات این کارگاه‌ها به بقا و احیای صنایع دیرین ملی کمک می‌کند.
