قلعه پاچنار سمنان در محله‌ای به همین نام، در جنوب غربی میدان ابوذر و در مجاورت محله‌ی اسفنجان این شهر قرار دارد. با توجه به این‌که این اثر تاریخی به صورت دو ساختمان چسبیده به هم بنا شده است، آن را «قلعه دوقلوی سمنان» نیز می‌نامند.
برخی از صاحب‌نظران این بنا را متعلق به دوره‌ی پیش از اسلام می‌دانند. با این وجود، عده‌ای دیگر عقیده دارند که بنای مزبور در دوره‌ی طاهریان و پس از حمله‌ی اعراب به ایران ساخته شده است. در این مورد، نظریه‌ی دوم به حقیقت نزدیک‌تر به نظر می‌رسد.
ویژگی‌ها و سبک معماری قلعه پاچنار سمنان
یکی از ویژگی‌های این اثر تاریخی این است که این بنا از دو ساختمان مجاور هم تشکیل شده و مصالح ساخت آن خشت خام است. همچنین، در بنای مزبور قسمت بالایی دیوارها نسبت به قسمت پایینی آن، ضخامت بیشتری (حدود یک متر) دارد.
در مجاورت این قلعه، یک خانه‌ی تاریخی به نام خانه‌ی داوودی نیز وجود دارد. این خانه متعلق به دوره‌ی قاجار است و از دو ضلع شمالی و شرقی می‌توان به داخل آن راه یافت.
اگر از ورودی شرقی قصد ورود به داخل این خانه را داشته باشید، لازم است از دالان واقع در زیر قلعه پاچنار عبور کنید. بدین ترتیب، به حیاط خانه‌ی مزبور راه می‌یابید.
قلعه پاچنار متشکل از دو قلعه‌ی غربی و شرقی است و خانه‌ی داوودی به قلعه غربی آن اتصال دارد. در زیر به شرح ویژگی‌های هر یک می‌پردازیم:
1.قلعه‌ی غربی
این قلعه‌ی دو طبقه که زیربنایی در حدود ۶۸۰ متر مربع را شامل می‌شود، سیزده متر از سطح زمین ارتفاع دارد. طبقه‌ی اول بنای مزبور دارای دالانی بزرگ با سقف گهواره‌ای، اتاقی ۱۲ متری، اصطبل و چند آغل است.
این قلعه همچنین ۲۸ پله‌ی نامنظم دارد که به طبقه‌ی دوم می‌رسد. در این طبقه، چندین اتاق کوچک به چشم می‌خورند که دارای درهای چوبی هستند. پس از طبقه‌ی دوم و با استفاده از پله‌ها به پشت بام قلعه غربی می‌رسیم که به دو قسمت دخمه مانند تقسیم شده است.
علاوه بر آن، این قلعه دارای دو برج دیده‌بانی در طرفین است. این برج‌های دوار هر کدام قطری در حدود ۲ متر دارند. جالب این است که هنوز افرادی در قلعه‌ی مزبور سکونت دارند.
2.قلعه‌ی شرقی
این بنا در فاصله ۱۰۰ قدمی از قلعه‌ی غربی قرار گرفته است و زیربنایی در حدود ۴۲۰ متر مربع را در بر می‌گیرد. در قلعه‌ی مزبور، یک برج دیده‌بانی وجود دارد که در ضلع شرقی آن قرار گرفته است.
شایان ذکر است که در سال‌های اخیر مدرسه‌ای در مجاورت قلعه‌ی شرقی ساخته اند که موجب خسارت به ساختمان و تخلیه‌ی سکنه‌ی آن شده است.
معماران این بنا در ساخت هر دو قلعه شرقی و غربی، از مصالحی همچون خشت خام و سنگ استفاده کرده اند. به همین دلیل، ساختار آن از استحکام کافی برخوردار نیست.
کاربرد قلعه در زمان‌های گذشته
از نظر مفهومی، قلعه به مجموعه‌ای از بناها با برج‌و‌باروهای مستحکمی اطلاق می‌شود که در دورترین و مرتفع‌ترین نقطه و در اطراف شهرها ساخته می‌شدند. این ساختمان‌ها در گذشته معمولاً در هنگام جنگ و هجوم دشمن مورد استفاده‌ی عموم مردم قرار می‌گرفت. بدین ترتیب، زنان و کودکان بی‌دفاع در هنگام هجوم دشمن به قلعه‌ها پناه می‌بردند و تا پایان جنگ در آن‌جا ساکن می‌شدند.
علت این‌که اکثر قلعه‌ها در نقاط مرتفع ساخته می‌شد، این بود که امکان دسترسی دشمنان به آنها محدود گردد. تمامی قلعه‌ها دارای انباری جهت نگهداری دام و آذوقه بودند تا اگر محاصره طولانی شد، ساکنان آن غذای کافی داشته باشند.
قلعه‌های ساخته شده در ایران با توجه به وضعیت اقلیمی و موقعیت جغرافیایی کشورمان در دو دسته‌ی کلی زیر قرار می‌گیرند:
قلعه‌های جلگه‌ای
این نوع از قلعه‌ها با استفاده از خشت خام و گل ساخته می‌شدند و در ساختمان آنها کم‌تر از گچ و آجر استفاده می‌شد. شکل کلی قلعه‌های جلگه‌ای، مربع شکل بود و در چهار ضلع آنها برج‌های مدوری وجود داشتند. علاوه بر آن، در اطراف قلعه‌های مزبور خندق‌هایی حفر می‌شد و ساکنین جهت دسترسی به داخل آن از پل‌های متحرک بهره می‌بردند.
این قلعه‌ها در دو طبقه بنا می‌شدند. طبقه‌ی اول بخشی از بنا بود که جهت نگهداری آذوقه و دام و نیز به عنوان آشپزخانه استفاده می‌شد. طبقه‌ی دوم نیز به عنوان اتاق نشیمن کاربرد داشت. قلعه پاچنار سمنان نیز از جمله قلعه‌های جلگه‌ای ایران است که در طرفین آن سه برج مدور وجود دارد.
قلعه‌های کوهستانی
در ساختار این قلعه‌ها از سنگ‌های بدون تراش نظیر سنگ کوه‌ها و رودخانه‌ها و ملاتی به نام ساروج استفاده می‌شد. همچنین، در اطراف قلعه‌های مزبور پرتگاه‌های عمیقی وجود داشتند که دسترسی دشمن را بسیار دشوار می‌کرد.
قلعه پاچنار سمنان جزو بناهای تاریخی در معرض آسیب است
قلعه پاچنار سمنان از دسته بناهای تاریخی در معرض آسیب کشورمان است که هنوز افرادی در آن سکونت دارند. به همین سبب گردشگران تمایل زیادی به بازدید از آن نشان می‌دهند. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند با رعایت اصول گردشگری مسئولانه از این بنای تاریخی و سایر جاذبه‌های گردشگری سمنان دیدن کنید.
