بازدید از شهر باستانی بم، میراث جهانی بشر در یونسکو

شهر باستانی بم، میراث جهانی ثبت شده در فهرست یونسکو، قدمتی دارد که حداقل به دوران هخامنشیان یعنی قرن های ششم تا چهارم میلادی بازمی گردد. دوران رونق بم به قرن های هفتم تا یازدهم میلادی برمی گردد، یعنی زمانی که در محل تقاطع جاده های تجاری باستانی قرار داشت. این شهر از دوران هخامنشیان تا 200 سال پیش مسکونی بود. بعد از آن و تا حدود 80 سال پیش به عنوان پایگاهی نظامی برای سربازان استفاده می شد.

شهر باستانی بم در اصل، ساخت خود را مدیون ایجاد سیستم تامین آب های زیرزمینی ایرانی یعنی کاریز است. این سیستم تا امروز آب این شهر را تامین کرده است.

محل قرارگیری شهر باستانی بم

این شهر بین قسمت جنوبی کویر لوت، چاله کویری جنوبی ایران، و قسمت شمالی رشته کوه های محلی بارز، در جنوب شرقی ایران قرار گرفته است. اهمیت شهر بم به دلیل موقعیت جغرافیایی آن در مقیاس وسیع تر و در ارتباط آن با مراکز تجاری غرب آسیا در دوران باستان بوده است.

در ابتدا، این شهر مانند سایر جوامعی که در کویر قرار دارند، با دیوارهای محافظ احاطه شده بود. فرماندار آن در بخش دیوار کشیده شده دیگری، در قلعه ای درون این شهر محصور از دیوار، زندگی می کرد. کل شهر محصور بم 200 هزار متر مربع مساحت داشت. شهرهای کویری این گونه احساس امنیت بیشتری داشتند و می توانستند رشد بهتری داشته باشند. دیوارهای احاطه کننده 1810 متر طول دارند و ارتفاع آن ها از 15 متر تا 18 متر متغیر است. به نظر می رسد که 38 برج دیده بانی در کنار این دیوار و یک خندق عمیق بیرون از دیوارهای شهر قرار دارد که در زمان های خطر با آب پر می شده است.

جدا از این شهر محصور و قلعه آن که نقطه تمرکز مرکزی این دره است، چشم انداز فرهنگی بم به دسته ای از دژها و قلعه هایی مرتبط است که اکنون نابود شده اند. امروز در این شهر، قلعه ای متعلق به قرن هفتم میلادی را می بینید که در شمال بم قرار گرفته است و قلعه دختر نامیده می شود. همچنین زیارتگاه هایی نیز وجود دارد که قدمت آن ها به قرن یازدهم و دوازدهم میلادی برمی گردد – آرامگاه های امامزاده اسیری و امامزاده زید.

بخش های مختلف شهر باستانی بم

آن چه که شهر بم را در رابطه با سازه آن خاص و منحصر به فرد کرده است، تکنیک بومی به کار رفته در ساخت آن است: معماران به طور سنتی از لایه های گل (چینه)، خشت و سازه های طاق دار و گنبدی استفاده کرده اند. این بهترین نمونه از معماری کویری است که می توانید در بخش های مختلف ایران در اطراف کویرها بیابید. فارغ از این که کدام بخش از شهر را بازدید می کنیم، همین سبک و تکنیک را در تمام سازه ها می بینیم.

شهر محصور و باستانی بم از 2 بخش مختلف مخصوص حاکم (قلعه) و مردم عادی تشکیل شده است. قسمت مخصوص حاکم در بالای یک صخره ساخته شده که بلندتر از سایر قسمت های شهر است و شامل اصطبل سلطنتی، پادگان و خانه حاکم می شود. قسمت مخصوص مردم عادی از پایین قسمت مخصوص حاکم تا دیوارهای شهر در منطقه ای نسبتاً مسطح گسترده شده است و تمامی چیزهایی که یک شهر لازم داشت را در برمی گیرد: 528 خانه مسکونی، بازار اصلی، میدان (تکیه)، مسجد جامع، مدرسه میرزا نعیم، زورخانه، خانه ملک التجار، کاروانسرا، حمام عمومی، ساباط یهودیان و خانه یک نجیب زاده.

برخی از مهم ترین بناهای شهر باستانی بم که چشم انداز فرهنگی بم را تشکیل می دهند، عبارتند از:

بازار: این بازار به طول 115 متر 42 مغازه را در خود جای داده است. از این بازار برای فروش ابریشم و پنبه به تاجرانی استفاده می شد که از طریق جادّه ادویه، زیر شاخه جادّه ابریشم، به این منطقه سفر می کردند.

مسجد جامع: این مسجد در محل آتشکده پیشین زرتشتیان با چهار ایوان ساخته شده بود و بعدها به سه ایوانی تغییر کرد.

زورخانه: سنت ساخت چنین ورزشگاه هایی به دوران باستان ایران و زمانی که مردم ورزش می کردند باز می گردد.

مدرسه میرزا نعیم: این بنای زیبا از دو بخش داخلی (بخش مخصوص زندگی معلم) و بخش خارجی (بخش مخصوص درس خواندن دانش آموزان) ساخته شده است.

آن چه که قسمت مخصوص مردم را از قسمت مخصوص حاکم جدا می کند، دروازه مستحکم حاکمیت است. زمانی که از طبقه بالایی مخصوص نگهبانان وارد آن می شوید، دو اتاق به این دروازه چسبیده است. بعد از عبور از این دروازه، بخش متفاوتی را خواهید دید.

ابتدا، به سمت چپ جایی که اصطبل سلطنتی قرار دارد می روید. سپس به راست می پیچید و به داخل یک پادگان می روید که سربازان حاکم و نگهبانان در آن جا قرار داشتند. یک راهرو در سمت راست شما را به سمت شیب تندی سوق می دهد که ابتدا به سمت خانه فرمانده در سمت راست می رود و در نهایت در قسمت بالایی آن به خانه حاکم راه دارد.

بخش اصلی این قسمت جایی است که حاکم شهر باستانی بم در آن جا زندگی می کرد:

خانه حاکم: این خانه از ایوان تابستانی، ایوان زمستانی و فضای باز تشکیل شده است. ساختمانی در آن قرار داد که کوشک چهار فصل نامیده می شود. همان طور که نام این کوشک نشان می دهد، در تمام فصل ها قابل استفاده بوده است. این بنا ساختمانی چهار طبقه است. در بالاترین قسمت آن برج دیده بانی وجود دارد که پایه آن مربعی شکل است، اگرچه در گذشته دایره ای بوده و در زمان قاجار و بعد از تخریب هایی که متحمل شده، به شکل مربعی در آمده است. پشت تمامی قسمت های بخش مخصوص حاکم، یک حمام خصوصی وجود دارد.

سیستم تامین آب در بم

جدا از سیستم کاریز که آب را از کوه های بارز به نزدیکی شهر دیوار کشیده می آورد و درون شهر محصور بم از طریق یک لوله U شکل انتقال می داد، بسیاری از خانه ها نیز چاه های مخصوص به خود را داشتند. چاهی عمیق تر در بالای پادگان و یک چاه دیگر، که عمیق ترین چاه بود، بعد از حمام خصوصی حاکم وجود داشت. چند کانال آب نیز روی سطح زمین برای آبیاری درخت ها قرار داشت.

وضعیت کنونی بم

با گذشت زمان، جمعیت افزایش یافت و امنیت در منطقه برقرار شد، به همین دلیل خانه هایی جدید بیرون از شهر محصور ساخته شدند و مردم به سکونت در این خانه ها رو آوردند. مراکز تجاری و محل های اصلی مراسم مذهبی به بیرون از دیوارهای شهر انتقال یافتند. چندین نخلستان در آن جا وجود دارد و درخت های بسیاری در کنار خیابان شهر باغی را در بیرون از آن جا شکل داده اند. به مرور، شهر محصور بم خالی شد و شهر جدید بم شکل گرفت. برخی شروع به غارت عتیقه های شهر کردند، برخی به سراغ آجرهای کوره رفته آن رفتند و برخی خاک قدیمی آن را برای باغچه های خود استفاده کردند. تمامی این ها در از بین رفتن شهر باستانی دیوار کشیده بم نقش داشتند.

زلزله سال 1382 شهر جدید و شهر باستانی بم را به شدت تخریب کرد. شهر بازسازی شده جدید، برنامه ریزی شهری خود را حفظ کرد و بازسازی بناهای باستانی در دست انجام است. خوشبختانه، پی ریزی های چند دیوار هنوز بعد از زلزله باقی مانده بود. همین امر سبب شد تا کار بازسازی شهر به شکل مناسبی پیش برود.

این روزها بازسازی های بیشتری در حال انجام است اما چشم انداز فرهنگی بم و نیز شهر باستانی بم هنوز ارزش کاوش های بیشتر باستان شناختی را دارد. حتی پیش از وقوع زلزله، زمانی که گردشگران خارجی شهر را بازدید کردند، این شهر کامل و بکر نبود. زمانی که به شهر باستانی بم سفر می کنید، کمابیش می توانید همان چیزهایی را ببینید که پیش از فاجعه طبیعی سال 1382 در آنجا وجود داشتند.

برای خواندن مطالب مشابه، به فهرست میراث فرهنگی ملموس ایران در یونسکو مراجعه کنید!

شهر باستانی بم کجاست؟

شهر بم در فاصله 195 کیلومتری از جنوب شرقی شهر کرمان قرار دارد. برای بازدید از این شهر و ارگ بم از موقعیت مکانی زیر استفاده کنید:

پرسش‌های متداول درباره شهر باستانی بم

پرسش‌های زیر می‌تواند بخشی از سوال‌های شما در مورد شهر باستانی بم و ارگ تاریخی آن باشد؛ در غیر این صورت سوال‌های خود را در بخش دیدگاه‌ها با ما در میان بگذارید تا به آن‌ها پاسخ دهیم.