در مورد سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر چه می دانید؟

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر آوازه این شهر تاریخی را به گوش جهانیان رسانده است. این شهر در استان خوزستان و در جنوب غربی ایران، در کوهپایه های زاگرس و حدود 90 کیلومتری شمال اهواز قرار گرفته است. در اکثر دوره های تاریخی، از دوران ساسانیان گرفته تا دوران پهلوی، این شهر مرکز استان خوزستان بوده است.

بیشترین علت شهرت شوشتر به دلیل سیستم هیدرولیک آبیاری تاریخی آن است که در داخل این شهر واقع می باشد. این سیستم در فهرست یونسکو به عنوان یک سایت میراث فرهنگی ملموس در سال 2009 ثبت شده است و “شاهکاری از نبوغ نوآورانه” محسوب می شود.

ساخت اولیه این مجموعه به دوران هخامنشیان در قرن پنجم پیش از میلاد و زمان حکومت داریوش کبیر بازمی گردد. بخش عمده ساخت آن به دوران ساسانیان مربوط می شود. هدف از ساخت آن استفاده بهینه از آب با استفاده از تکنیک های باستانی تصفیه آب بوده است.

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر مجموعه ای از پل ها، بندها و سدها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل ها است. ژان دیولافوا (Jane Dieulafoy)، باستان شناس مشهور فرانسوی، در یکی از سفرهای خود، از این مکان به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد می کند.

توصیفی کلی از سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر

کارون، تنها رودخانه قابل کشتیرانی ایران، قبل از ورود به شوشتر به دو انشعاب تقسیم می شود که گرگر و شطیط نام دارند. گرگر مسیلی مصنوعی است که ساخت آن به اردشیر اول، بنیانگذار امپراتوری ساسانی، نسبت داده شده است. در دوران ساسانیان، بند گرگر بر روی این کانال ساخته شد تا سطح آب را بالا بیاورند.

سه تونل، آب تامین شده توسط بند گرگر را به این مجموعه انتقال می دهند. آب ورودی از طریق تعداد زیادی کانال تقسیم بندی می شود، چرخ های آسیاب را می چرخاند و سپس، به شکل آبشار به حوضچه ای می ریزد. این مجموعه چشم اندازی جذاب و مهیج را در برابر چشمانتان به نمایش می گذارند.

سیستم هیدرولیک آبرسانی شوشتر یکی از شاهکارهای مهندسی عمران در جهان است. ساسانیان از تکنیک های باستانی تصفیه آب استفاده می کردند تا آب فراهم شده از کارون را بین مناطق مختلف شوشتر و حتی سایر شهرهای اطراف تقسیم کنند. بخش هایی از این سیستم هیدرولیک هنوز هم بعد از قرن ها در حال کار کردن است. مصالح ساختمانی استفاده شده در این مجموعه عمدتاً گرانیت و گچ آهک و ساروج بوده است.

بناهای تشکیل دهنده سازه های آبرسانی شوشتر

در ادامه سازه های قابل توجهی را معرفی می کنیم که بازدید از آنها می تواند بسیار لذت بخش باشد:

بند بزرگ شادُروان یا بند قیصر

این بند که قدمت آن به دوران ساسانیان باز می گردد، با 44 سیل بند، هسته اصلی بنای سیستم هیدرولیک آبرسانی شوشتر به حساب می آید. تنها 37 سیل بند از 44 سیل بند تاکنون سالم مانده اند. این بند تقریباً 500 متر طول دارد که تقریباً 50 درصد آن بازسازی و ترمیم شده است. سازه مزبور اولین بنای ترکیبی متشکل از پل و سد در ایران است.

در ابتدای سال 260 پیش از میلاد، شاپور اول، دومین پادشاه امپراتوری ساسانیان، به پیروزی بزرگی در برابر رومی ها دست یافت. او والرین اول، امپراتور روم، را دستگیر کرد و سربازان رومی را به اسارت گرفت. شاپور از رومی ها برای ساخت و پیشرفت شوشتر و به خصوص برای ساخت این بند استفاده کرد. به همین دلیل است که به آن بند قیصر نیز می گویند.

قلعه سلاسل

بر اساس منابع تاریخی، این قلعه به دوران هخامنشیان باز می گردد. کانال داریون در طول حکومت داریوش کبیر ساخته شد تا دشت میاناب در شوشتر را آبیاری کند. امروز، این قلعه عمدتاً تخریب شده است و تنها بقایای آن اتاق های زیرزمینی و تونل های داریون است.

این قلعه مرکز عملیاتی این مجموعه بوده است که از حیاط های بزرگ و متعدد، پادگان ها، اصطبل ها، حمام ها، برج های دیده بانی، باغ ها، اسلحه خانه، نقاره خانه ها، حرمسرا، آشپزخانه، استخرهای بزرگ، دژها و یک خندق تشکیل شده است. قلعه سلاسل، مرکز دفاعی و همچنین مرکز کنترل کانال داریون، مسیل مصنوعی دیگر و زیر شاخه ای از شطیط، بوده است.

بند میزان

این بند که به شاپور اول نسبت داده شده است، کارون را در نسبت هایی خاص به دو انشعاب شطیط و گرگر تقسیم می کند. تکنیک تصفیه آب به کار رفته در این بند، یک شاهکار معماری در دوران ایران باستان است. در عین حال که این بند کارون را تقسیم می کند، اگر میزان آب در هر یک از دو کانال از حد خاصی فراتر رود، آب اضافی را به کانال دیگری انتقال می دهد.

بند ماهی بازان

این بند نیز به دوران ساسانیان تعلق دارد و از یک سنگ بستر یکپارچه ساخته شده است. دستکاری سنگ بستر و ساخت سه دیوار در میانه آن به این منظور انجام شده است تا فشار آب را افزایش دهد و سطح آب را بالا نگه دارد.

پل بند لشکر

بعد از یکی از شش دروازه تاریخی شوشتر، پل بندی به نام لشکر قرار گرفته است. امروز، تنها می توانید بقایای این دروازه را ببینید. این سازه ترکیبی که بخشی از سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر را تشکیل می دهد، به دوران ساسانیان باز می گردد اما در طول بازسازی آن در سال 2009، دو گور مربوط به دوران پارت ها در نزدیکی پایه این پل کشف شد. کانالی که از زیر این پل عبور می کند زیر شاخه ای از داریون است. این کانال به گرگر می ریزد و رقط نام دارد.

بند خاک

این سازه دوران ساسانیان آب را از کانال داریون به کانال رقط انتقال می دهد. این بند به خصوص زمانی مفید و کاربردی بود که داریون سرریز می شد و خطر سیل برای دشت میاناب وجود داشت.

بند شرابدار

این بند بر روی کانال رقط و در جهت شرق به غرب در دوران ساسانیان ساخته شده است. بند شرابدار در قسمت شرقی اش، به سمت بخشی از دژ شهر منتهی می شود.

بند برج عیار

این بند در دوران ساسانیان در مسیر کانال گرگر، پایین آبشار، قرار گرفته بود.

پل بند شاه علی

این پل بند بر روی کانال داریون ساخته شده است و قدمت آن به دوران صفویه برمی گردد.

کلاه فرنگی

این بنا بقایای یک برج هشت ضلعی در کنار کانال شطیط است. کلاه فرنگی بر روی یک تپه و مشرف به بند میزان ساخته شده است. این بنا نوعی برج دیده بانی است که قدمت آن به دوران قاجار باز می گردد.

این مجموعه که از بناهای عمده تشکیل دهنده سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر می باشد، از 32 آسیاب آبی و تعداد زیادی آبشار جذابی تشکیل شده است که همه آنها به دوران ساسانیان تعلق دارند.

پله باستانی دست ساز

این پله باستانی که مجموعه ای از 200 پله می باشد، در جنوب منطقه آبشارهای آبی قرار گرفته است و این آبشارها را به مناطق مسکونی مشرف به مجموعه مرتبط می کند. راه پله چند کتیبه را دربرگرفته است که تاریخ آن را به نمایش می گذارد.

تکنیک های باستانی تصفیه آب که در سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر استفاده شده است، تکنیک هایی خاص و منحصر به فرد است که به سختی می توانید در جای دیگر آن ها را بیابید. این جاذبه های دوران باستان ایران، بسیاری از بازدیدکنندگان و باستان شناسان را از سراسر جهان به بازدید فرا می خواند. شما هم می توانید یکی از این بازدیدکنندگان باشید و این شاهکار مهندسی عمران را تحسین کنید.

برای خواندن مطالب مشابه، به فهرست میراث فرهنگی ملموس ایران در یونسکو مراجعه کنید!

سازه‌های آبی شوشتر در کجا قرار دارند؟

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر در بافت قدیمی شهر شوشتر، استان خوزستان، قرار دارند. برای بازدید از این آثار مهندسی عصر ساسانی، موقعیت مکانی زیر را دنبال کنید:

پرسش‌های متداول درباره سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر

سعی کردیم در ادامه به رایج‌ترین سوال‌های شما پاسخ بدهیم. با این حال، می‌توانید سایر پرسش‌های خود را در بخش دیدگاه‌های همین صفحه با ما در میان بگذارید تا در اولین فرصت به آن‌ها پاسخ دهیم.