سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر؛ نقشه و عکس

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر از جاهای دیدنی شوشتر است. مجموعه‌ سازه‌‌های آبی شوشتر شامل سیزده اثر تاریخی ازجمله پل‌ها، آب‌بندها‌، نهرهای دست‌کند، آبشارها، آسیاب‌ها و سیکا است که هماهنگ با هم، به‌صورت پیکره‌ای واحد و نیز تکمیل‌کننده‌ی یکدیگر کار می‌کنند. ایجاد چنین سیستم آبی هماهنگی در عهد باستان، نشان از نبوغ و دید کلان مهندسان ایرانی در آن دوران دارد.

این سیستم آبی آوازه‌ی شهر تاریخی شوشتر را به گوش جهانیان رسانده است. شوشتر در استان خوزستان و در جنوب غرب ایران، در کوهپایه‌های زاگرس و حدود ۹۰ کیلومتری شمال اهواز قرار گرفته است. در اکثر دوره‌های تاریخی، از دوران ساسانیان گرفته تا دوران پهلوی، این شهر مرکز استان خوزستان بوده است.

نظام آبی تاریخی شوشتر 20 متر پایین‌تر از بافت‌های کناری خود برپا شده است. با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فردی که سازه‌های آن دارند، همگی با هم با عنوان سیستم آبی تاریخی شوشتر در سال 2009 در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شدند. این سازه «شاهکاری از نبوغ نوآورانه» محسوب می‌شود.

پیشینه تاریخی سازه‌ های آبی شوشتر

در گذشته، این تصور وجود داشت که همه‌ی سازه های آبی شوشتر را ساسانیان برپا کرده‌اند؛ اما پژوهش‌های دقیق باستان‌شناسی ثابت کرد پایه‌ی اولیه‌ی ساختارهای آبی این منطقه به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. اول بار در قرن پنجم پیش از میلاد و در زمان حکومت داریوش کبیر، در این منطقه سازه‌های آبی ساخته شد. نهر داریون از ساخته‌های دوره‌ی‌ هخامنشیان است. در واقع، ساسانیان که خود را از اعقاب هخامنشیان می‌دانستند کارهای آنان را تکمیل و بازسازی کردند و به زیبایی آن افزودند.

ژان دیولافوا (Jane Dieulafoy)، باستان‌شناس مشهور فرانسوی، در یکی از سفرهای خود، از این مکان به‌عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد می‌کند.

توصیفی کلی از سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر

کارون تنها رودخانه‌ی ایران با قابلیت کشتیرانی است. امپراتوران عهد باستان ایران با ساخت دو رودخانه‌ی «گرگر» و «شطیط»، دو انشعاب از رود کارون گرفتند تا آب لازم برای سازه‌های آبی شوشتر تأمین شود.

یکی از اهداف ساخت سازه های آبی شوشتر در دوران ساسانیان، بهره‌گیری از نیروی آب به‌عنوان محرک آسیاب‌های آبی است. مجموعه آسیاب‌های شوشتر از نوع تنوره‌ای (پره‌ای) و شیبی (چرخی) بودند. امروزه، محوطه‌‌ی آبشارهای شوشتر در جنوب پل‌بند گرگر و خیابان شریعتی این شهر واقع شده است. درون محوطه‌ی آبشارها، حدود 40 آسیاب وجود داشته است. این آسیاب‌ها در بخش شمالی و شرقی و غربی محوطه بودند. از آسیاب‌ها برای تهیه‌ی آرد استفاده می‌شده است.

به مرور زمان، بر اثر حوادث طبیعی (سیل و زلزله) و دست‌درازی‌های انسانی، اکثر این آسیاب‌ها ویران شدند. هم‌اکنون فقط آسیاب «رضا گلاب» به‌دست پایگاه میراث فرهنگی سازه های آبی تاریخی شوشتر مرمت شده و در حال فعالیت است.

قسمتی که با نام «آبشارها» شناخته می‌شود، محوطه‌ای است با 40 آسیاب آبی. سه تونل ‹‹بلیتی، دهانه شهر، سه کوره››، آب تأمین‌شده از بند گرگر را به مجموعه انتقال می‌دهند. آب ورودی از طریق چندین کانال تقسیم‌بندی می‌شود؛ چرخ‌ها آسیاب‌ها را می‌چرخاند و سپس به‌شکل آبشار به حوضچه‌ای می‌ریزد. این مجموعه منظره‌ای چشم‌نواز را پیش روی بینندگان به وجود آورده است.

بناهای تشکیل دهنده سازه های آبی شوشتر

سیستم هیدرولیک آب‌رسانی شوشتر یکی از شاهکارهای مهندسی عمران در جهان است. ساسانیان از تکنیک‌های باستانی تصفیه‌ی‌ آب استفاده می‌کردند تا آب فراهم‌شده از کارون را بین مناطق مختلف شوشتر و حتی سایر شهرهای اطراف تقسیم کنند. بخش‌هایی از این سیستم هیدرولیک هنوز هم بعد از قرن‌ها در حال کارکردن است. مصالح ساختمانی استفاده‌شده در این مجموعه عمدتاً گرانیت، گچ، آهک و ساروج بوده است.

در ادامه سازه‌های درخورتوجهی را معرفی می‌کنیم که بازدید از آن‌ها می‌تواند بسیار جذاب باشد:

رودخانه و پل‌بند گرگر

گرگر مسیلی مصنوعی است که ساخت آن به اردشیر اول، بنیان‌گذار امپراتوری ساسانی نسبت داده شده است. طبق نوشته‌ی کتاب «تذکره‌ی شوشتر»، در زمان اردشیر بابکان، بنیان‌گذار سلسله‌ی ساسانی در سال 224میلادی، برای اینکه آب را به شرق و جنوب شوشتر برسانند و کشاورزی منطقه را رونق دهند، ساخت رود گرگر را شروع کردند. ساخت آن تا سلطنت شاپور، فرزند اردشیر ادامه یافت. پل‌بند گرگر روی این کانال ساخته شد تا سطح آب را بالا بیاورند و از طرفی، مانع طغیان آب‌های اضافی شوند.

این پل‌بند شهر شوشتر را به شرق آن، یعنی مسجدسلیمان و اهواز، وصل می‌کرد. در گذشته‌، نزدیک این پل‌بند، دروازه‌ی گرگر قرار داشت.

سیکا

در قسمت انتهایی ضلع غربی مجموعه، سیکا قرار دارد. دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله‌ی دست‌کند میسر است. سیکا در دوره‌ی قاجار و فرمانروایی محتشم، از حکام محلی، با ایجاد بندی در بخش کانال‌های منتهی به آسیاب‌ها ساخته شد. آب از جویی در دیواره‌ی سیکا وارد حوض می‌شود و بعد، به‌وسیله‌ی دو کانال کوچک به‌طرف رودخانه هدایت می‌شود. معنای کلمه‌ی «سیکا» به‌طور دقیق مشخص نیست. لغت‌نامه‌ی دهخدا سیکا را نوعی مرغابی یا نوعی درخت و نیز قومی از هندوان معرفی می‌کند.

بند بزرگ شادُروان یا بند قیصر

این بند که قدمت آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، با ۴۴ سیل‌بند، هسته‌ی اصلی بنای سیستم هیدرولیک آب‌رسانی شوشتر به حساب می‌آید. فقط ۳۷ سیل‌بند از ۴۴ سیل‌بند تاکنون سالم مانده‌اند. این بند تقریباً ۵۰۰ متر طول دارد و حدود ۵۰درصد آن بازسازی و ترمیم شده است. این سازه اولین بنای ترکیبی متشکل از پل و سد در ایران است.

در ابتدای سال ۲۶۰ پیش از میلاد، شاپور اول، دومین پادشاه امپراتوری ساسانیان، به پیروزی بزرگی در برابر رومی‌ها دست یافت. او والرین اول، امپراتور روم را دستگیر کرد و سربازان رومی را به اسارت گرفت. شاپور از رومی‌ها برای ساخت و پیشرفت شوشتر و به‌خصوص برای ساخت این بند استفاده کرد. به همین دلیل است که به آن بند قیصر نیز می‌گویند.

پل‌بند شادروان حدود ۳۰۰ متر پایین‌تر از آبگیرهای نهر داریون، سطح آب را برای سوارشدن بر نهر داریون بالا می‌آورد. این نهر نه‌تنها آب کشاورزی ساکنان شوشتر را تأمین می‌کند، بلکه با حفر تونل‌های آب‌بر، آب را به درون شوادان منازل بافت قدیم نیز هدایت می‌کرد. شوادان نوعی سردابه‌ی زیرزمینی است که دیوارهای ضخیم سنگی دارد. شوادان در خانه‌های سنتی مناطق جنوب کشور و اطراف کارون ساخته می‌شد.

بسیاری از پژوهشگران پل‌بند شادروان را از ساخته‌های عهد ساسانی می‌دانند؛ اما برخی نیز با توجه به موقعیتی که پل‌بند نسبت به نهر داریون دارد، این احتمال را دور از ذهن نمی‌دانند که پل‌بند شادروان در دوره‌ی هخامنشیان ساخته و به‌دست ساسانیان بازسازی شده باشد.

قلعه سلاسل

براساس منابع تاریخی، ساخت این قلعه به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. کانال داریون در طول حکومت داریوش کبیر و به‌منظور آبیاری دشت میاناب در شوشتر ساخته شد. امروز، این قلعه عمدتاً تخریب شده است و تنها بقایای آن اتاق‌های زیرزمینی و تونل‌های داریون است.

این قلعه مرکز عملیاتی این مجموعه بوده است و از حیاط‌های بزرگ و متعدد، پادگان‌ها، اسطبل‌ها، حمام‌ها، برج‌های دیده‌بانی، باغ‌ها، اسلحه‌خانه، نقاره‌خانه‌ها، حرم‌سرا، آشپزخانه، استخرهای بزرگ، دژها و یک خندق تشکیل شده است. قلعه‌ی سلاسل مرکز دفاعی و همچنین مرکز کنترل کانال داریون، مسیل مصنوعی دیگر و زیرشاخه‌ای از شطیط بوده است.

همچنین، این قلعه 5 شوادان بزرگ داشته است که هریک با شوادان‌های درون بافت شهر در ارتباط بودند. این شودان‌ها در گرمای 50 درجه‌ی تابستان خوزستان محیطی خنک در حدود 25 درجه برای افراد ایجاد می‌کردند. به نظر می‌رسد قلعه افزون‌بر اینکه کارکرد استراتژیک و نظامی داشته و محلی حکومتی بوده است، احتمالاً محلی برای نظارت بر تقسیم آب نیز بوده که در اصطلاح «کاست‌افزود» خوانده می‌شده است.

بند میزان

ساخت بند میزان به شاپور اول نسبت داده شده است. این بند، کارون را در نسبت‌هایی خاص به دو انشعاب شطیط و گرگر تقسیم می‌کند. تکنیک تصفیه آب به‌کاررفته در این بند، شاهکار معماری در دوران ایران باستان است. در عین حال که این بند کارون را تقسیم می‌کند، اگر میزان آب در هریک از دو کانال از حد خاصی فراتر رود، آب اضافی را به کانال دیگری انتقال می‌دهد.

این بند به طول 390 متر و ارتفاع تقریبی 5/4 متر روی بستری صخره‌ای ایجاد شده است. این سازه در قسمت شمالی به‌صورت دیواره‌ای مستقیم است و 9 دهانه‌ی آب‌رو دارد. از این طریق، آب را به‌سمت جنوب و رود گرگر هدایت می‌کند. هریک از این دهانه‌ها در اصطلاح محلی نامی خاص دارند. عرض دهانه‌ها با هم متفاوت است؛ بزرگ‌ترین آن 85/2 متر و کوچک‌ترین آن 70/1 متر است. این دهانه‌ها در نمای جنوبی به‌صورت شیب‌دار هستند.

بعد از دهانه‌ها و در قسمت میانی بند، دیواره‌ای مورب با انحنای 25 درجه وجود دارد که با سدکردن مسیر آب، باعث آرامش و انحراف آب به چپ می‌شود. همچنین در قسمت غربی بند، دهانه‌ای دیگر قرار دارد که باعث تنظیم آب بین دو رود گرگر و شطیط می‌شود. در سراسر این بند تاجی به ارتفاع تقریبی 20/1 متر وجود داشته که درحال‌حاضر به‌جز قسمتی در بخش غربی، بقیه‌ی آن از بین رفته است. همچنین در بخش غربی بند، دیوارهایی وجود دارد که زمانی به‌عنوان اسکله برای پهلوگرفتن قایق‌ها استفاده می‌شده‌اند.

در گوشه‌ی شرقی بند، بقایای چند دیوار کوتاه عمود بر بند نشان‌دهنده‌ی حضور آسیاب آبی در این قسمت است. می‌توان از سمت ضلع شرقی و ضلع غربی بند رفت‌و‌آمد کرد. این بند از سنگ‌های ماسه‌ای تراش‌خورده و ملات ساروج ساخته شده است. در سال‌های اخیر برای پوشش سطح بند از بتن استفاده کرده‌اند.

بند ماهی بازان

بند ماهی‌بازان یا خداآفرین، بندی طبیعی در مسیر رودخانه‌ی گرگر است. احتمالاً در هنگام کانال‌کشی برای ایجاد رود گرگر وجود این بند طبیعی را هم مدنظر داشته‌اند. این بند دیواره‌ای از سنگ یکپارچه است که در وسط آن سه دیواره از سنگ‌های بستر ساخته‌اند تا فشار آب را افزایش دهد و سطح آب را بالا نگه دارد. بند ماهی‌بازان یا خداآفرین نیز از بناهای دوره‌ی ساسانیان است.

پل بند لشکر

شوشتر دارای شش دروازه‌ی تاریخی بوده که بعد از یکی از آن‌ها، پل‌بندی به نام «لشکر» قرار داشته است. امروز، فقط می‌توان بقایای این دروازه را دید. این سازه‌ی ترکیبی بخشی از سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر را تشکیل می‌دهد.

پل‌بند لشکر به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، اما در طول بازسازی آن در سال ۲۰۰۹، دو گور مربوط به دوران پارت‌ها در نزدیکی پایه‌ی این پل کشف شد. کانالی به نام «رقط» از زیر این پل عبور می‌کند. این کانال زیر‌شاخه‌ای از داریون است و به گرگر می‌ریزد.

بند خاک

این سازه‌ی دوران ساسانیان آب را از کانال داریون به کانال رقط انتقال می‌دهد. بند خاک به‌خصوص زمانی مفید و کاربردی بود که داریون سرریز می‌شد و خطر سیل دشت میاناب را تهدید می‌کرد. نهر رقط در نهایت به رودخانه‌ی گرگر می‌ریزد و در مسیر آن، بند خاک، پل‌بند لشکر، پل شاه علی، پل آشیخ بهاء (ملت) و بند شرابدار وجود دارد.

بند شرابدار

بند شرابدار در دوران ساسانیان، روی کانال رقط و در جهت شرق به غرب ساخته شد. این بند در قسمت شرقی‌اش، به‌سمت بخشی از دژ شهر منتهی می‌شود.

بند برج عیار

بند برج عیار روی رودخانه‌ی گرگر، پایین آبشار و در کنار باغ تاریخی قاضی‌زاده قرار گرفته است. این اثر از دو بخش بند و چندین کانال آب‌رو و یک عبادتگاه مندائی تشکیل شده است. این عبادتگاه یا مندی جزو قدیمی‌ترین عبادتگاه‌های مندائیان ایران است. غسل در آب روان از آیین‌های مهم صابئان و مندائیان است. ازاین‌رو، آنان در نزدیکی رودها زندگی می‌کنند. ساحل رود کارون نیز یکی از سکونتگاه‌های باستانی این قوم است. آنان از پیروان حضرت یحیی هستند.

با توجه به شواهد موجود بر دیواره‌ی کانال‌های این بند و تأسیسات آن، به نظر می‌رسد دو چرخ بزرگ به قطر 13 متر و دیگری 8 متر در درون این کانال‌ها برای بالاآوردن آب قرار داشته‌اند.

پل بند شاه علی

پل‌بند شاه‌علی روی کانال داریون ساخته شده است. قدمت این پل‌بند به دوران صفویان برمی‌گردد.

کلاه فرنگی

این بنا بقایای برجی هشت‌ضلعی در کنار کانال شطیط است. کلاه‌فرنگی روی تپه و مشرف به بند میزان ساخته شده است. مردم شوشتر بر این باورند که این بنا جای دیده‌بانی بر پهنه‌ی رودخانه و نظارت بر کار کارگران بوده ‌است. بنا به نظریه‌ی دیگری، از این برج برای بررسی مقدار و شدت جریان آب رودخانه استفاده می‌شده است.

پایه‌ی میل کلاه‌فرنگی به‌صورت چندضلعی است و از سنگ ‌لاشه با ملات آهکی درست شده است. ارتفاع آن ۳٫۷ متر بالاتر از کف خیابان است. برای ساخت آن از دو نوع سنگ استفاده شده است: سنگ لاشه و سنگ تراش‌خورده. نخست با لاشه‌ی سنگ‌ها بدنه‌ی میل‌ را ساخته‌اند و برای آنکه به‌مرور اضلاع آن از هم باز نشوند با چوب درخت کُنار، سنگ‌ها را محکم کرده‌اند و بعد، بخش بیرونی بنا را با سنگ‌های تراش‌خورده آراسته‌اند.

پله باستانی دست ساز

این پله‌ی باستانی مجموعه‌ای از ۲۰۰ پله است. پله‌ی باستانی دست‌ساز در جنوب منطقه‌ی آبشارهای آبی قرار گرفته است و آبشارها را به مناطق مسکونی مشرف به مجموعه مرتبط می‌کند. راه‌پله چند کتیبه را دربرگرفته است که تاریخ آن را به نمایش می‌گذارند.

نهر داریون

حفر کانال داریون را برخی از متون تاریخی به دوره‌ی حکومت داریوش اول هخامنشی نسبت می‌دهند که حدود قرن پنجم قبل از میلاد بوده است. نهر داریون (دارا) پس از رودخانه‌ی گرگر، دومین کانال دست‌کند بزرگ شوشتر است. این نهر زمین‌های کشاورزیِ میان دو شاخه‌ی اصلی کارون و شاخه‌ی گرگر را آبیاری می‌کند که ارتفاعشان بالاتر از رودخانه‌ی کارون است.

نام داریون برگرفته از نام داریوش است. مورخان یونانی داریوش را داریون می‌نامیدند. این نهر تنها سازه‌ی آبی شوشتر است که پس از گذشت قرن‌ها، همچنان به نام بانی خویش شناخته می‌شود.

دهانه‌های داریون در انحنای رود کارون در شمال شهر شوشتر واقع است. محل احداث دهانه‌ها در موقعیتی قرار دارد که سرعت متناسبی برای آب‌رسانی به نهر داریون دارند. در انحنای داریون، در فاصله‌ی دو کیلومتری بعد از سر دهانه‌، کانالی بازدارنده در جهت شرق ساخته شده است تا بتواند در زمان‌های طغیان یا پرآبی، قسمتی از آب نهر را منحرف و به‌سمت رود گرگر هدایت کند.

پل مستوفی

پل مستوفی اولین پل تک‌دهانه روی نهر داریون است. این پل در دوران قاجار ساخته شده است. فاصله‌ی این پل از سر دهانه‌ی نهر داریون 315 متر است. پل مستوفی به‌صورت شرقی‌غربی و با طول 6/5 و عرض 3/8 متر ساخته شده است. این پل، تاقی جناغی‌شکل دارد و برای ساخت آن از سنگ ماسه‌ای و آجر به‌همراه ملات ساروج و ملات گچ و گل استفاده شده است.

پل مستوفی هم‌زمان با منزل مستوفی و در دوره‌ی قاجار ساخته شده است. این پل راه و مسیر رفتن از منزل مستوفی به سوی دیگر نهر بوده و از اجزای مجموعه‌ی مستوفی است؛ شامل پل، حمام، مسجد و منزل.

سازه های آبی شوشتر، نشانی از نبوغ مهندسان ایران باستان

شوشتر شهری کهن در دامان ایران‌زمین است. امپراتوران ایرانی همیشه چون نگینی بر رکاب انگشتری، قلمروی خویش، شوشتر را عزیز می‌داشتند. شوشتر به‌تنهایی چهارده اثر در فهرست آثار جهانی دارد که خبر از تمدنی دیرپا و شکوهمند می‌دهد. سازه‌های آبی تاریخی شوشتر سرآمد آثار تاریخی این شهر هستند.

تکنیک‌های باستانی تصفیه‌ی آب که در سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر استفاده شده است، تکنیک‌هایی خاص و منحصربه‌فرد هستند و به‌سختی می‌توان در جایی دیگر مانند آن‌ها را یافت. این جاذبه‌های دوران باستان ایران، بسیاری از بازدیدکنندگان و باستان‌شناسان را از سراسر جهان به بازدید فرامی‌خواند. شما هم می‌توانید یکی از این بازدیدکنندگان باشید و این شاهکار مهندسی عمران را مشاهده و تحسین کنید.

ویدیوی سازه های آبی شوشتر

منبع: صفحه اینستاگرامی farhadkhabazan@

سازه های آبی شوشتر در کجا قرار دارند؟

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر در بافت قدیمی شهر شوشتر، استان خوزستان قرار دارند. برای بازدید از این آثار مهندسی عصر ساسانی، موقعیت مکانی زیر را دنبال کنید:

پرسش‌های متداول درباره سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر

سعی کردیم در ادامه به رایج‌ترین سؤال‌های شما پاسخ بدهیم. بااین‌حال، می‌توانید سایر پرسش‌های خود را در بخش دیدگاه‌های انتهای همین صفحه با ما در میان بگذارید تا در اولین فرصت به آن‌ها پاسخ دهیم.

سازه های آبی شوشتر کدام‌اند و چه اهمیتی دارند؟

سازه‌های آبی شوشتر مجموعه‌ای از ۱۳ اثر تاریخی هستند. این آثار عبارت‌اند از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های هدایت آب. هدف از احداث این سازه‌ها استفاده‌ی بهینه از آب و تصفیه‌ی آن بوده است. این اثر خارق‌العاده در سال ۲۰۰۹ به ثبت جهانی رسید.

آب مورد نیاز سازه های آبی شوشتر از چه منبعی تأمین می‌شود؟

سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر نیاز آبی خود را از رودخانه‌های بزرگ کارون و دز تأمین می‌کنند. به‌دلیل وجود این رودخانه‌های پرآب، شوشتر موقعیت ویژه‌ای در جلگه‌ی خوزستان دارد.

نبرد شوشتر بین چه گروه‌هایی صورت گرفت؟

نبرد شوشتر به مجموعه جنگ‌هایی گفته می‌شود که در سال‌های ۶۴۱ تا ۶۴۲ میلادی میان ایرانیان و مسلمانان در شوشتر اتفاق افتاد. در پایان این جنگ‌ها مسلمانان به پیروزی رسیدند و شوشتر به‌دستِ آن‌ها فتح شد.

سازه های آبی شوشتر چند سال قدمت دارند؟

در دوره‌ی هخامنشیان و فرمانروایی داریوش کبیر، سنگ‌بنای اولیه این مجموعه نهاده شد؛ ولی قدمت بخش اعظم سازه به دوره‌ی ساسانیان برمی‌گردد. سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر یکی از شگفت‌انگیزترین سیستم‌های آب‌رسانی باستانی در دنیاست.