حمام نواب در محله‌ی عودجالانِ تهران، خیابان پانزده خرداد شرقی، کوچه‌ی «بیک دامغانی» یا «بازارچه نواب سابق» قرار گرفته است. انتهای این بازارچه به «امامزاده یحیی» می‌رسد. این حمام به‌دلیل برخورداری از ویژگی‌های معماری خاص و سیستم گرمایشی مناسب، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در اینجا قصد داریم بیشتر به این اثر تاریخی بپردازیم.
تاریخ حمام نواب
معمولاً در صورت وجود نداشتن کتیبه‌‌ی حاوی تاریخ ساخت، برای تعیین زمان احداث یک بنای تاریخی به ویژگی‌های معماری آن، استناد می‌شود. با توجه به این‌که حمام نواب دارای ترکیبی از معماری دوران صفوی و دوران قاجار است، درباره‌ی زمان ساخت آن، نظرات مختلفی وجود دارند.
بر اساس شواهد معماری مختلف، بسیاری از صاحب‌نظران این حمام را یا متعلق به دوره صفوی می‌دانند یا دوره قاجار. این نظرها و شواهد به شرح زیر هستند:
نظر اول: تعلق به دوره‌ی صفوی
شواهد:
- ذکر نام این حمام به‌صورت «گذر نواب» در قدیمی‌ترین نقشه‌ی تهران که متعلق به دوران صفوی است؛ و
- نحوه‌ی تقسیم‌بندی فضاها و مشهود بودن عناصر معماری مخصوص دوره‌ی صفوی نظیر سربینه، ورودی، هشتی، میان‌در، خزینه، گرمخانه، چال‌حوض و قدیمی بودن لایه‌های آهک موجود در گرمخانه.
نظر دوم: تعلق به دوره‌ی قاجار
شواهد:
- نسبت دادن این بنا به دو خواهر به نام‌های سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون (دختران حاج نواب، از نوادگان قاجار)، به‌عنوان بانیان حمام؛ و
- استفاده‌ی ناصرالدین شاه قاجار از حمام مورد نظر.
شایان ذکر است که فعالیت حمام نواب با کارکرد اصلی خود، فقط تا دوره پهلوی ادامه داشت. پس از آن، با لوله‌کشی آب به منازل و ساخت حمام‌های شخصی، استفاده از حمام‌های عمومی کم‌رنگ‌تر شد.
این حمام پس از انقلاب سال ۵۷ و در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به ثبت ملی ایران رسید. در سال ۱۳۹۰ خورشیدی با همکاری شهرداری منطقه ۱۲، اتحادیه صنایع دستی و سازمان میراث فرهنگی، موقتاً به مرکز صنایع دستی یا نمایشگاه تبدیل شد. البته، هم اکنون اثری از این نمایشگاه مشاهده نمی‌شود.
ویژگی‌های حمام و قسمت‌های مختلف آن
در تمامی قسمت‌های حمام نواب از مصالحی همچون آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی استفاده شده است تا رطوبت به دیوارهای آن نفوذ نکند. این حمام برای کاربرد مطلوب‌ترِ منابع آب و همچنین جلوگیری از اتلاف گرما، اندکی پایین‌تر از سطح زمین بنا شده است.
در گذشته، در این حمام، چاله‌حوضی قرار داشت که جزو بزرگ‌ترین چاله‌حوض‌های تهران محسوب می‌شد. وجود این چاله‌حوض سبب می‌شد بسیاری از مردم در فصول گرم سال برای اجرای «چاله‌حوض بازی» به این حمام مراجعه کنند. «چاله‌حوض» به حوض‌های بزرگی اطلاق می‌شد که با آب سرد پر می‌شدند و مردم می‌توانستند در آنها شنا کنند.
حمام نواب همانند بسیاری از حمام‌های قدیمی، شامل قسمت‌های اصلی زیر است:
- هشتی: فضای سرپوشیده‌ای که بین کوچه و ورودی حمام قرار داشت و ارتباط بین آن دو محیط را امکان‌پذیر می‌کرد.
- سربینه، بینه، رخت‌کن یا سردخانه: فضایی برای درآوردن لباس و انتظار برای خلوت شدن گرمخانه است. در گذشته، از این محل به‌عنوان محل استراحت و صرف چای نیز استفاده می‌شد.
- میان‌در: فضایی پرپیچ و خم بود که ارتباط میان سربینه با گرمخانه را برقرار می‌کرد.
- گرمخانه: محل استحمام و شستشو بود.
- خزینه: آب کشیدن نهایی در این محل انجام می‌شد. خزینه علاوه بر کارکرد اصلی خود، محلی برای تأمین آب گرم حمام نیز به‌شمار می‌رفت.
دلایل اهمیت حمام نواب
این حمام به‌دلایل مختلفی برای باستان‌شناسان و مردم، اهمیت فراوانی دارد. در زیر برخی از این دلایل ذکر شده‌اند:
- مکان قرارگیری حمام: این حمام در منطقه‌ی ۱۵ خرداد قرار دارد که یکی از قدیمی‌ترین مناطق شهر تهران است.
- لوکیشن فیلم قیصر: در سال ۱۳۴۸ خورشیدی فیلمی با عنوان «قیصر» به کارگردانی و نویسندگی مسعود کیمیایی ساخته شد که بازیگران معروف زیادی در آن به ایفای نقش پرداختند. با توجه به ضبط قسمت‌هایی از این فیلم در حمام نواب، شیوه‌ی معماری این حمام توجه مردم و باستان‌شناسان را به خود جلب کرد. در نتیجه، حمام مورد نظر چندین مرتبه بازسازی شد.
- نمایشگاه صنایع دستی: در گذشته، برای مدتی کوتاه از این حمام به‌عنوان نمایشگاه صنایع دستی نیز استفاده شد که اهمیت و شهرت آن را بیشتر کرد.
مسیر دسترسی
برای بازدید از حمام نواب باید ابتدا خیابان ری را از قسمت «سه‌راه امین حضور» طی کنید. در میانه‌ی این خیابان با پیچیدن به سمت راست، کوچه‌ای را مشاهده خواهید کرد که به نام «کوچه دردار غربی» شناخته می‌شود.
در انتهای کوچه‌ی دردار غربی، بازارچه‌ای با تاق فلزی و مغازه‌های مختلف وجود دارند که به نام «بازارچه نواب سابق» شهرت یافته است. حمام نواب در این بازارچه قرار دارد.
حمام نواب؛ جذاب‌ترین حمام تاریخی پایتخت است
حمام نواب یک حمام قدیمی در پایتخت است که سبک ساخت آن از ویژگی‌های معماری ایرانی تبعیت می‌کند. این حمام به‌دلیل استفاده به‌عنوان لوکیشن فیلم قیصر در دوره پهلوی، برای برخی گردشگران یادآور خاطرات گذشته است. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که ضمن سفر به پایتخت با تورهای داخلی از این حمام و سایر جاذبه‌های گردشگری تهران دیدن کنید.
