جشن آبانگان از جمله جشن‌ها و آداب و رسوم ایرانی است که در روز دهم آبان به دلیل هم نامی ماه و روز برگزار می‌شود. در فرهنگ ایران باستان، روز دهم آبان به «آب» تعلق داشته است. مردم به دلیل وابستگی حیات موجودات به آب، احترام زیادی برای آن قائل بودند و به همین دلیل این روز را جشن می‌گرفتند.
آداب برگزاری جشن آبانگان
در روز جشن، مردم لباس سفید و نو بر تن می‌کردند و به کنار سواحل دریاها، چشمه‌سارها، جویبارها و دریاچه‌ها می‌رفتند. آنها همچنین سرود «آبان یشت» را می‌خواندند تا بدین ترتیب خداوند را به دلیل اهدای این نعمت گران‌بها و حیات‌بخش شکر کنند.
ابوریحان بیرونی در کتاب خود درباره‌ی آداب جشن آبانگان چنین آورده است:
«روز دهم آبان عید است. در این روز طهماسب به پادشاهی رسید و مردمان را به کندن رودها و بازسازی آن فرمان داد و فریدون با اسیر کردن ضحاک (بیوراسب)، خانه و کاشانه‌ی از دست رفته و زندگی مردم ایران را به آنها بازگرداند و هم خودش و هم خانواده‌اش را پیدا کرد و سامان گرفت».
«پنج روز آخر این ماه «اَشتاد یا اَرشتات» و یا «فروردگان» نام دارد. در این روزها مردم در نوعی ظرف مخصوص مردگان، طعام و شراب پشت خانه‌ها می‌گذاشتند. آنها گمان می‌کردند که ارواح مردگان از جایگاه ثواب و عقاب خود بیرون می‌آیند و از طعام و شراب می‌خورند و برای آنها سِن دود می‌کردند…»
به عقیده‌ی ابوریجان بیرونی، در عید روز اشتاد آبان، خداوند روح هابیل را به دلیل جزع و بی‌قراری زیاد پدر و مادرش به آنها باز می‌گرداند.
علت اهمیت جشن آبانگان در میان مردم
در زمان گذشته، چند واقعه مهم باعث شده است که این جشن در نزد مردم اهمیت زیادی داشته باشد. از جمله این وقایع می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- در این روز ضحاک که یکی از پادشاهان افسانه‌ای ایران است، توسط فریدون در بند می‌شود. او به دلیل این‌که از مغز انسان‌ها برای تغذیه مارهای روی شانه خود استفاده می‌کرد، به عنوان پادشاهی مستبد شناخته می‌شد. به احتمال زیاد، در بند شدن او توسط فریدون در روز دهم آبان اتفاق افتاده است.
- حفر قنات، لای‌روبی آب‌راهه‌ها، تجدید جویبارها و… در این روز به دستور فرزند طهماسب پیشدادی (زو) که پیش‌تر افراسیاب در طی جنگ ایرانیان و تورانیان آنها را مسدود کرده بود.
- در روز دهم آبان که مصادف با جشن آبانگان است، پس از ۸ سال خشک‌سالی، بارانی از آسمان نازل شد. این باران باعث از بین رفتن بیماری و رنج از مردم شد.
درباره الهه باروری و پاسبان بزرگ آب‌ها (آناهیتا) و برخورد آن با آبان
در فرهنگ ایران باستان چهار عنصر مقدس «آب، باد، خاک و آتش» وجود دارند. آلودن، اسراف کردن و یا هرگونه بی‌حرمتی به این چهار گوهر پاک، گناهی نابخشودنی است. در این میان، در کنار الهه‌ی باروری و پاسبان بزرگ آب‌ها (آناهیتا)، آبان نیز جهت نگهداری و فرمانروایی آب‌ها از طرف «اورمزد یا اهورامزدا» فرستاده شده بود.
در واقع، زمانی که آبان به عنوان فرشته موکل آب‌ها ماموریت محافظت از آب‌های روان زمین را به خود اختصاص داد، به طور مستقیم با آناهیتا برخورد کرد و با او همراه شد. این فرشته در کتاب اوستا و نوشته‌های پهلوی به صورت «آپ» و در پارسی هخامنشی به صورت «آپی» به ثبت رسیده است.
آناهیتا، به عنوان ایزدبانوی بزرگ در دوران کهن شناخته می‌شود. او توسط ایزدمهر مسئولیت یافته بود که گستره‌ی وسیعی از زمین را زیر سلطه‌ی خود درآورد. در نتیجه، آناهیتا توانست مرزهای ایران را نیز زیر پا بگذارد و برای خود جایگاهی ارزشمند تعیین کند.
مطابق با افسانه‌های کهن، آناهیتا مقتدرانه، کامروا و نورانی روی گردونه‌ی خود سوار می‌شود. او در حالی که لگام به دست دارد، بر روی آب‌ها، صحراها و دشت‌ها در جستجوی شهرت و آوازه‌‌ی بیشتر به پیش می‌راند.
آبان در کتاب اوستا
یکی از فصل‌های اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، به معرفی آبان، فرشته‌ی موکل آب‌ها اختصاص دارد. در این فصل، زرتشت تا جایی پیش می‌رود که از مردم می‌خواهد اولین حاجت خود را از آب طلب کنند. او همواره به ستایش آب و سرچشمه‌های آن می‌پردازد.
زرتشت همچنین در جایی دیگر ذکر می‌کند که تقدیس آب باعث بخشش شکوه ایزدی به شخص می‌شود. به طور کلی، در کتاب اوستا تمامی مطالبی که درباره‌ی تقدس آب آمده‌اند با عنوان «آبزور» شناخته می‌شوند. این واژه در واقع در مورد آب و ناهید و مسائل مربوط به آنها است.
جشن آبانگان؛ جشن پاسداشت آفرینش آب و ستایش آناهیتا
در میان آثار ناملموس ایران، جشن‌های باستانی از اهمیت زیادی برخوردارند. جشن آبانگان نیز از جمله این جشن‌هاست که به دلیل تقدس آب، در میان ایرانیان باستان شهرت داشته است.
دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند به هنگام گردشگری میراث فرهنگی درباره جشن‌های باستانی نیز به تحقیق بپردازید. امروزه، این جشن‌ها در برخی از شهرهای ایران توسط زرتشتیان برگزار می‌گردند و بازدید از آن برای پیروان سایر ادیان نیز امکان‌پذیر است.
