هر کشوری نمادی دارد که از آن طریق در دنیا شناخته می‌شود. «برج آزادی تهران» و «برج میلاد» نیز، نماد ایران هستند. برج میلاد، به دلیل ارتفاع زیاد، «نماد اصلی کشور» محسوب می‌شود. در حالی که، دیرینگی برج آزادی نسبت به آن بیشتر است و کشورهای دیگر، ایران را با این برج می‌شناسند.
برج آزادی، در قسمت مرکزی «میدان آزادی»، که یکی از میدان‌های اصلیِ غرب تهران محسوب می‌شود، قرار دارد. با توجه به اینکه در گذشته این میدان به نام «میدان شهیاد» معروف بود، برج مزبور با نام «شهیاد» نیز شناخته می‌شود. این اثر تاریخی در سال ۱۳۵۳ خورشیدی، به ثبت ملی ایران رسید.
دیرینگی ساخت برج آزادی تهران
در سال ۱۳۳۹ خورشیدی، «حکومت پهلوی» تصمیم گرفت در محل ورودی غربی پایتخت در «سه راه مهرآباد»، بنای یادبودی بسازد. ابتدا قصد بر این بود که بنای مزبور به شکل «تاق نصرت» باشد، اما نظرسنجی‌ها نشان داد، طاق نصرت از عظمت لازم برخوردار نیست.
بنابراین، در سال ۱۳۴۵ خورشیدی، مسئولین وقت بین معماران ایرانی مسابقه‌ای برگزار کردند تا از میان طرح‌ها، طرح مورد نظر خود را انتخاب کنند. در این مسابقه طرح یک معمار به نام «حسین امانت»، دانش‌آموخته‌ی «دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران» برنده‌ی مسابقه شد. بدین ترتیب، اجرای این طرح، سال ۱۳۴۸ خورشیدی آغاز شد و دو سال بعد به بهره برداری رسید.
سایت آرک دیلی از حسین امانت نقل می‌کند:
“این طرح اوج هر آنچه است که در مدرسه معماری و سفرهایم به دور ایران آموخته ام.”
سپس، یک جشن افتتاحیه به همین مناسبت برگزار شد که «محمدرضا پهلوی» به همراه همسرش و ۳۰۰۰ مهمان داخلی و خارجی در آن حضور داشتند. در این جشن، پادشاه ایران، از «منشور حقوق بشر کوروش بزرگ، پادشاه هخامنشی» که اولین نوشته‌ی حقوق بشر است، پرده برداشت.
به تدریج و در گذر زمان، برج شهیاد به عنوان نماد ایران معرفی شد. در زمان پهلوی مسئولیت نگهداری این برج بر عهده «وزارت فرهنگ و هنر تهران» قرار داشت.
برخی از اجتماعات مردم در زمان وقوع انقلاب ۵۷ نیز در اطراف همین برج بر پا شد. با پیروزی انقلاب، جشن بازگشت «امام خمینی» از پاریس به تهران در همین محل برگزار گردید. سپس، نام این برج را از «شهیاد» به «برج آزادی تهران» تغییر دادند. در این زمان، مسئولیت نگهداری از برج به «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» واگذار شد. هم اکنون، این مسئولیت به «بنیاد رودکی» سپرده شده است.
در برخی از انتخابات ریاست جمهوری، شعارهایی بر روی پایه‌های این برج نوشته شده است که جلوه‌ی زیبایی ندارد. همچنین، از سال ۱۳۹۲ خورشیدی تاکنون، برج آزادی تهران وضعیت تخریبی نگران کننده‌ای را سپری می‌کند.
با این که برج آزادی تهران به ثبت آثار ملی رسیده است، اما هنوز حریمی برای آن تعریف نکرده‌اند. در سال‌های اخیر، به دلیل ساخت مسجدی در قسمت شمال غربی این بنا، منظره‌ی برج آزادی مخدوش شده است.
ویژگی‌ها و سبک معماری
برج آزادی تهران، در میدان آزادی و در یک مساحت ۵۰ هزار متر مربعیِ بیضی شکل، بنا شده است. این بنا در امتداد محور شرق، غرب و حدود یک سوم شرقی میدان، قرار دارد.
بنای برج، در چهار طبقه و با تلفیقی از «معماری دوره‌ی هخامنشیان، ساسانیان و معماری ایرانی پس از اسلام» ساخته شده است. طول آن، ۶۳ متر و ارتفاع آن، ۴۵ متر است. به دلیل نزدیک بودن این برج به فرودگاه مهرآباد، نمی‌توانست ارتفاعی بیشتری داشته باشد.
بر اساس روایات مختلف، در ساختمان برج آزادی تهران، « ۲۵ هزار قطعه سنگ مرمر بریده‌ی جوشقانِ اصفهان و ۹۰۰ تن آهن» به کار رفته است. به هنگام ساخت برج آزادی، از طرح‌های معماری بومی ایرانی نظیر: بادگیر، باغ ایرانی، چهار تاقی، کاربندی و انواع کاشی‌کاری بهره برده‌اند.
در مورد سبک معماری آن، «خطوط موازی و کشیده‌ی پایه‌ها» نمایانگر «سبک معماری هخامنشیان»، «قوس اصلی میان برج» متعلق به دوره‌ی ساسانیان و نماد طاق کسری» و «قوس شکسته بالای آن» به دوره‌ی پس از نفوذ اسلام به ایران مربوط می‌شوند. فضای بین دو قوس مزبور، دارای «رسمی بندی» به سبک ایرانی است که حسین امانت آن را از گنبد مساجد الهام گرفته است.
علاوه بر آن، آب‌نما و فواره‌هایی در محوطه‌ی اطراف برج و در میدان آزادی تعبیه شده‌اند که نمایانگر باغ‌های ایرانی است. در این میدان یک سرازیری ایجاد شده است تا افرادی که از سمت فرودگاه مهرآباد وارد آن می‌شوند، احساس کنند به طرف بالا حرکت می‌کنند.
از نظر هندسی، این برج یک «مکعب مستطیل است که بر روی چهار پایه‌ی خود می‌چرخد. سپس، در قسمت بالا، به ۱۶ ضلعی تبدیل می‌شود. در آخر، انتهای این ۱۶ ضلعی، به شکل گنبد درمی‌آید. گنبد مزبور، تنها از قسمت داخلیِ برج قابل مشاهده است.
در نمای خارجی برج، «سنگ‌های سفید رنگی» استفاده شده است که با «شیارهای فیروزه‌ای رنگ» از هم جدا شده‌اند. این برج دارای« ۴ نما» است که دو به دو با هم متقارن هستند.
به طور کلی، ساختمان برج آزادی تهران دارای ۴ آسانسور، دو راه پله و ۲۸۶ پلکان است. در قسمت زیرین این ساختمان، محوطه‌ای وجود دارد که به عنوان: سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه استفاده می‌شود.
پایه‌های ساختمان مزبور از سنگ‌هایی به ابعاد ۳.۲ × ۱.۶ متر ساخته شده‌اند. سنگ‌ها با «بتن و آهن ضد زنگ» به هم متصل هستند و در پشت آنها «سطح ناهمواری» قرار دارد. انتخاب سطح ناهموار موجب می‌شود سنگ‌ها بر روی سطح نلغزند.
هر کدام از سنگ‌های مجاورِ هم، با یک «ماده‌ی مخصوصِ قابل انعطاف» بندکشی شده‌اند. این ماده از شکستن سنگ‌ها در حالت انقباض و انبساط در سرما و گرما، جلوگیری می‌کند.
ویژگی‌های برج آزادی از ورودی تا بالاترین طبقه
ورودی این برج، در قسمت شمالی آن قرار دارد که از طریق آن به حیاطی راه می‌یابید که ۵ متر از سطح زمین پایین‌تر است. در اضلاع شمالی، جنوبی و شرقی حیاط مزبور، درهایی تعبیه شده‌اند که ورودی‌های برج محسوب می‌شوند. در گذشته، هر کدام از این ورودی‌ها یک «در سنگی» داشت که وزن هر لنگه‌ی آن به ۳.۵ تُن می‌رسید. امروزه، این درهای سنگین با درهای شیشه‌ای، جایگزین شده‌اند.
«محل نگهبانی و بلیط‌فروشی» برای ورود به داخل برج، در ورودی شمالی قرار دارد. ورودی‌های جنوبی و شرقی نیز به ترتیب به قسمت «سالن تشریفات و سالن ایران‌شناسی» راه می‌یابند که در زیرزمینِ برج واقع شده‌اند.
بنای مزبور دارای یک زیرزمین و ۳ طبقه است که در زیر به شرح مختصری درباره‌ی آنها می‌پردازیم:
زیرزمین:
در این قسمت، سالن‌های ایران‌شناسی و تشریفات، گذرگاه پیشینیان، تالار آینه، نگارخانه‌ی اقوام و بوستان، کتابخانه، راهروی فناوری، تالار کهن، سالن مولتی ویژن، سالن سینمای کوچک و آسانسور برج آزادی قرار دارند. این برج دو آسانسور دارد که یکی از آنها به زیرزمین و طبقه‌ی اول و دیگری به طبقه‌ی ۲ و ۳ ، دسترسی دارد. قسمت‌های مختلف زیرزمین عبارتند از:
سالن ایران‌شناسی: این سالن با مساحت ۱.۲۲ متر مربع، دارای ماکتی است که استان‌های مختلف کشور روی آن نشانه‌گذاری شده‌اند. این ماکت در مسیری «به شکل یو، U» روی نوار نقاله‌ی متحرکی در حال حرکت است و تصاویر مختلفی را از مراکز تاریخی، مذهبی و… به نمایش می‌گذارد. بدین ترتیب، در عرض ۱۵ تا ۲۰ دقیقه می‌توانید سراسر ایران را بر روی ماکت تماشا کنید.
سالن تشریفات: جهت پذیرایی از مهمانان ایجاد شده است. از تزیینات این سالن می‌توان به نقش‌و‌نگارهای زیبا بر روی دیوارهای بتنی و تزیینات سقف، اشاره داشت.
گذرگاه پیشینیان: در این گذرگاه، اشیای مختلف تاریخی و آثار هنرمندان به صورت دوره‌ای در معرض نمایش قرار می‌گیرند. گذرگاه مزبور، در قسمت ورودی برج آزادی قرار دارد و دارای درهای سنگی زیبایی است که جلوه‌ی ویژه‌ای به آن بخشیده‌اند.
تالار آیینه: در این تالار ۱۳ غرفه وجود دارند. در این غرفه‌ها این موارد نمایش داده می‌شوند: طرح‌های حجمی، تصاویر نمادین، شهرسازی، حیات وحش، صنعت نفت، محیط زیست و ورزش.
نگارخانه اقوام: راهرویی به شکل «نیم‌دایره» با هشت ویترین جهت به نمایش گذاشتن صنایع دستی و اشیای مردم‌شناسی است.
نگارخانه بوستان: سالنی بزرگ با نورگیری مناسب برای نمایش آثار تجسمی و کارگاه‌های آموزشیِ هنری است.
کتابخانه: مکانی با مساحت تقریبی ۲۰۰ متر مربع است که در آن ۱۱ هزار جلد کتاب در زمینه‌ی موضوعات مختلف وجود دارد. در این کتابخانه، نشریات ادواری نیز وجود دارند که روزانه در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرند.
راهروی فناوری: در این قسمت «ربات‌های» زیادی وجود دارند که به دست مهندسان ایرانی ساخته شده‌اند. از جمله این ربات‌ها می‌توان به: ربات پیانیست و ربات پاسخگو، اشاره کرد. علاوه بر آن، در این راهرو بخش‌های دیگری نظیر «سامانه‌ی تصویری هوشمند و پایگاه دانستنی‌ها» مشاهده می‌شوند که ویژگی‌های خاص خود را دارند.
تالار کهن یا موزه اصلی: دارای ویترین‌های مخصوص آثار هنری و تاریخی است. «نمایشگاه زیورآلات بانوان دوران قاجار» که به گنجینه‌ی کاخ موزه سعدآباد اختصاص داشت، بعدها، بنیاد رودکی در این تالار برگزار شد.
طبقه‌ی اول:
این طبقه با فاصله ۲۳ متری از زمین قرار دارد و صرفا جهت تعمیر آسانسور ایجاد شده است. طبقه‌ی مزبور، «دو دیوار بتنی کج» دارد که پنجره‌های کوچک و آبی رنگی روی آنها مشاهده می‌شوند. این پنجره ها از زیر تاق آزادی قابل رویت هستند.
این طبقه از برج، به وسیله‌ی قوس اصلی و دو قوس شرقی و غربی احاطه شده است. در قسمت پشتی دیوارهای شیب‌دار، «کاشی‌کاری‌های پر طاووسی» مشاهده می‌شوند.
طبقه‌ی دوم:
در ارتفاع ۳۳ متری از سطح زمین قرار دارد و در میانه‌ی سقف آن، گنبدی بتنی با «طرح شمسه» تعبیه شده است. این گنبد جهت تامین نور طبقات اول و دوم، کاربرد دارد. دیوارها و سقف این طبقه و سایر طبقات برج، با «بتن مسلح» یا «تقویت شده با میلگرد»، به رنگ سفید، رنگ‌آمیزی شده‌اند. این نوع سفید‌کاری اولین بار در برج مزبور به کار گرفته شده است.
در این طبقه از برج، ترکیبی از معماری سنتی و مدرن در معرض نمایش قرار دارند. سقف طبقه‌ی مزبور نیز مشابه سقف «مسجد شیخ لطف الله» در اصفهان طراحی شده است. این طبقه جهت به نمایش گذاشتن عکس‌های تاریخی استفاده می‌شود.
طبقه‌ی سوم:
این طبقه 39.5 متر از سطح زمین ارتفاع دارد. در معماری سقف آن، با تاثیر «معماری بادگیرهای ایرانی»، شکاف‌های مستطیل شکل و عمودی دیده می‌شوند. در این طبقه، پنجره‌های لانه زنبوری ساخته شده‌اند که از پشت شیشه‌های آن، شهر کاملا قابل مشاهده است.
پشت بام:
پشت بام از طبقه‌ی سوم تا ارتفاع ۴۶.۲۵ متری امتداد می‌یابد. در این قسمت، گنبد زیبایی وجود دارد که از بالاترین سطح برج بیرون زده است. گنبد مزبور، مشابه گنبدهای مقبره‌ها و امامزاده‌ها به رنگ فیروزه‌ای است.
بازدید از برج آزادی تهران را در برنامه‌ی سفر خود بگنجانید
ما امیدواریم با اشاعه‌ی گردشگری میراث فرهنگی، بتوانیم علاوه بر معرفی آثار تاریخی، گامی در جهت ارائه‌ی تصویری از «هویت ملی دیرینه‌ی ایرانی» برداریم. دستی بر ایران ضمن معرفی سایر جاذبه‌های گردشگری تهران، شما را به بازدید از برج آزادی دعوت می‌کند.
