برج گنبد قابوس یکی از چشمگیرترین مقبره های برجی ایران و بلندترین برج آجری جهان است. این برج، به عنوان میراث فرهنگی ملموس ایرانی، در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. این برج زیبا، متعلق به قرن دهم میلادی است، یعنی زمانی که قابوس، پسر وشمگیر، پادشاه زیاریان، بر ایران حکمرانی می کرد. ساختار این برج، ساده و از جنس آجر است. با این حال، شگفت انگیز و چشم نواز است.
دیدگاه های مختلفی در مورد کاربرد این برج وجود دارد. برخی بر این باور هستند که این بنا، نوعی مقبره و مکانی است که قابوس ابن وشمگیر، حاکم زیاریان، در آنجا دفن شده است. او در قرن های 10 و 11 میلادی بر شمال ایرانی حکمرانی می کرد. از آنجا که باستان شناسان هیچ پیکری در سرداب آن پیدا نکردند، نمی توان این نظریه را تایید یا رد کرد.
بر اساس روابط بین قابوس و دانشمندان، ادیبان و منجمان، عده ای دیگر بر این عقیده هستند که قابوس این بنا را به عنوان رصدخانه ساخته است. این دانشمندان به منابع تاریخی ای اشاره دارند که در آنها قابوس دستور ساخت این بنا را داده است.
هدف از ساخت برج گنبد قابوس هر چه که باشد، این بنا، در اوج شکوه معماری باستانی است. این اثر تاریخی مسافرانی را که از این منطقه عبور می کنند، به سوی خود می خواند. این مقبره برجی، گواهی بر تاریخ هنر و معماری در ایران است.
مشخصات ساختاری و ویژگی های برج گنبد قابوس
سبک معماری این بنا، چیزی بین سبک خراسان و اوایل سبک رازی است. سازندگان از مصالح ساختمانی مرغوبی استفاده کرده اند. به عنوان مثال، از آجر پخته، برای کل بنا استفاده کرده اند. کیفیت بنا، خود، گویای این امر است. این آرامگاه علیرغم گذر زمان، تغییرات آب و هوایی و دیگر شرایط ناسازگار و دشوار، سالم مانده است.
بدنه بیرونی برج گنبد قابوس، مدور است و ارتفاع آن با احتساب سقف مخروطی اش، 52 متر است. کل برج روی تپه ای مصنوعی به ارتفاع 10 متر ساخته شده است که به عنوان پی ساختمان عمل می کند. محیط داخلی این برج 30 متر و محیط خارجی آن 60 متر است. قطر داخلی، از پایه آن، 67/9 متر است.
سه قسمت برج گنبد قابوس
- پی: همانطور که قبل تر اشاره کردیم، این برج، بالای یک تپه مصنوعی ساخته شده است. این بنا، از آجر و بتن سنتی ایرانی به نام “ساروج” ساخته شده است. داخل این بنا، مانند تمام برج های مقبره ای دیگر، سردابی وجود دارد. متاسفانه با گذر زمان، غارتگرانی که در این قسمت به دنبال گنج بودند، فقط بخش کمی از آن را سالم باقی گذاشته اند.
- بدنه: پایه هایی وجود دارند که نسبت به بنا زاویه قائمه دارند و آن را از بیرون احاطه کرده اند و در طول روز سایه هایی خلق می کنند که به زیبایی این بنا می افزایند. ساختن برج گنبد قابوس در بالای تپه، بدنه باریک و بلند و سقف نوک تیزش باعث شده اند که این برج بر تمام برج های باستانی دیگر برتری داشته باشد. تنها یک ورودی در جهت جنوب شرقی، با طاق هلالی ای در سر در آن وجود دارد. این یکی از اولین نمونه های مقرنس است.
- گنبد مخروطی: خود این گنبد، 18 متر ارتفاع دارد و داخل آن فضایی به قطر 9 متر است. معمار، برای ساخت این گنبد هم از آجر پخته استفاده کرده است.
مصالح ساختمانی به کار رفته در این برج
معمار، برای ساخت گنبد، از ساروج و آجرهای ویژه دنباله داری استفاده کرده است که به عنوان “کفشکی” شناخته می شوند. سقف، دارای دو پوسته است. پوسته داخلی، مانند گنبدهای خاکی، به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی ساخته شده است. اما پوسته بیرونی با آجر دنباله دار ساخته شده است.
با وجود اینکه برج گنبد قابوس پی عمیقی در زمین ندارد، اما 1000 سال قدمت دارد و بسیار مستحکم در جای خود ایستاده است. این برج در مقابل زلزله هایی به بزرگی 6 ریشتر مقاومت کرده است. از آنجا که در زمان ساخت، هیچ تکنولوژی پیشرفته ای وجود نداشته است، معمار از روش “متراکم سازی” برای فشرده کردن خاک اطراف پایه برج به صورت پلکانی یا مارپیچی اطراف نمای ساختمان استفاده کرده است. سرانجام، زمین اطراف پایه برج، به شکل تپه درآمد.
تزئینات به کار رفته در این بنا
دکتر ویلسون از دانشگاه آمریکایی پنسیلوانیا، که تحقیقاتی درباره این برج انجام داده است، چنین می گوید:
بالای در، درون نیم گرد ورودی، گیلویی مقرنسی در پای تزئینات استالاکتیت وجود دارد که اولین نمونه تزئین برج است. کتیبه های کوفی ای در هر دو طرف وجود دارند که به صورت کمربندی، به دور بدنه برج در آمده اند که یکی از آنها ۸ متر ارتفاع دارد و دیگری درست در زیر گنبد مخروطی است. آنها، کتیبه های برجسته آجری ساده ای هستند که به راحتی قابل خواندن می باشند. یک قاب آجری هم دور آنها را فرا گرفته است.
برج های مقبره ای در تاریخ ایران و پی هایشان
در دوران باستان، مردم سازه های برج مانندی به نام “میل”، “منار”، “چراغ دان” یا “چراغ پایه” در امتداد جاده ها، مسیرها و مرزهای شهری می ساختند. منار، به معنی مکانی برای نور و آتش است. در حقیقت، آنها در بالای این سازه ها آتش روشن می کردند تا در شب ها یا روز های مه آلود، راه را به مسافران نشان دهند. آنها همچنین از نور برای انتقال پیام، به راه های دور استفاده می کردند.
ایرانیان باستان، در زمان ساسانیان (قرن های 3 تا 7 میلادی) این برج ها را به آتشکده تبدیل کردند و موبدان (روحانی زرتشتی) را مسئول زنده نگه داشتن آتش کردند.
در دوران از پیش از اسلام، ایرانیان برای افراد مورد احترام شان، برج های مقبره ای می ساختند. این رسم تا قرن هفتم میلادی ادامه یافت، یعنی زمانی که اعراب، اسلام را به ایران آوردند. از آنجا که دین جدید علاقه ای به ساختن بنای یادبود برای افراد درگذشته نداشت، این رسم، برای مدتی متوقف شد.
با این حال، ایرانیان حتی بعد از تغییر دین، تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا این رسم را به جامعه برگردانند. ساخت این بناها، در حدود سال های 400 تا 600 پس از اسلام، یعنی قرن های 11 تا 13 میلادی، دوباره محبوبیت خود را به دست آورد.
به جز برج های مقبره ای ساخته شده در این دوره، 30 میل یا منار هم هنوز پابرجا هستند. قدیمی ترین آنها در شهر ممسنی است که “میل اژدها” نامیده می شود. این میل، متعلق به دوره اشکانیان است.
حتما از برج گنبد قابوس بازدید کنید
اگر به صورت شخصی یا در قاب تورهای داخلی در ایران سفر می کنید و به استان گلستان می روید، برج گنبد قابوس بنایی دیدنی است که بازدید از آن را نباید فراموش کنید. این استان در شمال شرقی تهران و جنوب شرقی دریای خزر واقع شده است. این منطقه، جاذبه های فرهنگی بسیاری، مانند سبک زندگی قبایل ترکمنی که آنجا زندگی می کنند، جنگل هیرکانی و غیره را در خود دارد.
شک نکنید و در طول سفر خود حتما از این بنا هم بازدید کنید. ارزش دارد که تلاش و زمان خود را برای بودن در مکانی بگذارید که علی رغم تمام رویدادهای تاریخی، همچنان پابرجا است.
برای آشنایی با مکان های مشابه، به فهرست سایت های ثبت شده یونسکو در ایران مراجعه کنید!
موقعیت مکانی برج گنبد قابوس کجاست؟
برج گنبد قابوس در شمال شهر گنبد کاووس و در خیابان امام خمینی شمالی قرار دارد. اگر قصد بازدید از این برج را دارید، از لوکیشن زیر استفاده کنید:
پرسش‌های متداول درباره برج گنبد قابوس
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
آیا گنبد قابوس تا به حال مرمت و بازسازی شده است؟
این گنبد را می‌توان یکی از مقاوم‌ترین بناهای تاریخی موجود نام برد. به‌رغم زلزله‌های سهمگین متعددی که رخ داده است، کوچکترین آسیبی به این بنای آجری وارد نشده است. با این وجود، این بنا سه بار مورد مرمت قرار گرفته است که آخرین بار در سال 1349 بوده است.
ماجرای کانال موجود زیر برج گنبد قابوس چیست؟
همواره در کنار هر بنای تاریخی یک سری افسانه‌ها و روایات وجود دارد که ممکن است هیچ وقت صحت آن اثبات نشود. برخی معتقدند که در زیر این برج کانالی وجود دارد که تا مرزهای روسیه ادامه دارد. البته این امر بعید به نظر می‌رسد، چون تا عمق 11 متری این برج حفاری شده و اثری از این کانال کشف نشده است.
معماری گنبد قابوس از چه جهت مورد تحسین است؟
این بنا بلندترین برج آجری جهان است که در ساخت آن فقط از آجر استفاده کرده‌اند. پیچیدگی و سبک معماری این برج بارها مورد تحسین معماران مطرح دنیا قرار گرفته است.
دلیل ساخت برج قابوس چیست؟
به روایتی این برج به دستور قابوس بن وشمگیر، چهارمین پادشاه زیاران، و برای آرامگاه شخصی خودش ساخته شد. اما طی حفاری‌های انجام شده هیچ پیکری در سرداب آن کشف نشد. به همین دلیل برخی معتقدند که این برج با هدف ایجاد رصدخانه پایه‌گذاری شده است.
در داخل گنبد قابوس چه چیزی قرار دارد؟
فضای داخلی گنبد قابوس به سادگی بیرون آن است و تزیینات خاصی ندارد. با دقت در دیواره ها می‌توان فهمید که در زمان ساخت لایه‌ای از گچ روی آجرها کشیده شده است.
ارتفاع گنبد قابوس چقدر است؟
برج گنبد قابوس یا بلندترین برج آجری جهان، ارتفاعی برابر با 55 متر دارد و روی تپه‌ای 15 متری بنا شده است.
