ایوان های ایرانی که با زندگی مردمان این سر‌زمین درآمیخته‌‌اند، یکی از عناصر معماری بومی و محلی محسوب می‌شوند. این عنصر معماری ایرانی، سال‌ها به عنوان یک الگوی کهن، در سازه‌های تاریخی ایرانی تعبیه شده است. معمولاً ایوان‌ها در اندازه‌های بزرگ و با تزیینات فراوان نسبت به سایر فضاهای بنا ساخته شده‌اند و نگاه هر بیننده‌ای را به‌سوی خود جلب می‌کنند.
به‌طور کلی، بشر همواره به ارتباط با طبیعت و فضای باز نیازمند بوده است؛ پاسخ به این نیاز در معماری خانه‌ها و سایر بناها، در فضاهای باز (حیاط) و نیمه‌باز (ایوان) جلوه‌گری نموده است.
بر اساس آثار معماری برجای‌مانده، ایوان‌ها در دوران قبل از اسلام در بناهای حکومتی، دینی و خانه‌های اشرافی به کار رفته‌اند. در دوران پس از اسلام، استفاده از ایوان در گونه‌های مختلف معماری، نظیر کاخ‌ها، مساجد، مقابر، مدارس، کاروانسراها و خانه‌ها عمومیت یافته است.
ایوان چیست؟ تعریف لغوی و توضیح بیش‌تر
ایوان در لغتنامه‌ی دهخدا به معنای صُفه، تاق، نشستن‌گاهِ بلند که بر آن سقف باشد، همچنین پیش‌گشاده و درگاه آمده است. فرهنگ عمید، ایوان را صفه، پیشگاه اتاق و قسمتی از ساختمان ذکر می‌کند که جلوی آن باز و بدون پنجره باشد.
شایان ذکر است که فضاهای متعددی مترادف ایوان شمرده می‌شوند. به‌عنوان مثال، نوع بدون سقف آن را گاه «بهارخواب» و در برخی شهرها «مهتابی» گویند. گونه‌ی دیگری که در زمره‌ی رواق‌های ایرانی محسوب می‌شود، دارای ستون‌های متعدد در جلو و ارتفاعی برابر سقف است و با عرضی کم ساخته می‌شود. رواق نیز از سه سو بسته و از یک‌سو باز است.
ایوان ایرانی در ادبیات و متون فارسی
ایوان، کلمه‌ای فارسی است که در عربی و ترکی نیز استفاده می‌شود. ایوان در متون تاریخی فارسی یا عربی، بیش‌تر اوقات به کارکرد یک کاخ اطلاق می‌شود. به عبارت دیگر، این واژه می‌تواند یک کاخ کامل یا مهم‌ترین و رسمی‌ترین قسمت یک کاخ باشد.
در برخی موارد، ایوان های ایرانی مترادف با چشمگیرترین بخش هر ساختمان هستند. به اعتقاد برخی از کارشناسان، کلمه‌ی ایوان برگرفته از آپادانای فارسیِ باستان است.
مشهورترین کاربرد ادبی ایوان برای یک بنای ایستاده (پابرجا)، در بقایای کاخ ساسانی ایوان کسرا، در تیسفون، مشاهده می‌شود. این همان موردی است که ایوان مترادف با تاق است.
خاقانی، شاعر معروف ایرانی، بیتی دارد که در آن از ایوان به‌عنوان کاخ نام برده است:
«هان ای دل عبرت بین از دیده نظر کن هان، ایوان مدائن را آیینه عبرت دان»
تعریف‌های ایوان های ایرانی از دیدگاه متخصصان گوناگون
ایوان یکی از عناصر مهم معماری ایرانی است که هزاران سال در اغلب بناها کاربرد داشته است. برخی از محققان ایوان را این‌گونه توصیف کرده‌اند:
“ایوان به نشستن‌گاهی بلندتر از اطراف خود گفته می‌شود كه معمولاً در بخش بیرونی بناها ساخته می‌شود؛ فضایی با پوشش تاق‌دار که از سه طرف بسته و از جلو به حیاطی باز شده است. ایـوان بـه لحـاظ ابعـاد، متنوع است و عملكردهای فراوانی دارد.”
باستان‌شناسی به نام «هنری رایت» ایوان را این‌گونه تعریف می‌کند:
«ایوان واحدی است با تاق کشیده، نه‌چندان عمیق و نسبتاً عریض، که از جلو کاملاً به حیاط باز است؛ در محور اصلی ساختمان قرار می‌گیرد و احتمالاً به قسمت‌های دیگر بنا دسترسی دارد یا ندارد». رایت، ماهیت ایوان را بی‌ستون می‌داند.
رضایی‌نیا توصیف دیگری را برای ایوان ارائه می‌دهد:
«ایوان، فضای نیمه‌بازِ تورفته، یا عقب نشسته‌ای در دل ساختمان است که با سه دیوار باربر و سقف، ساخته شده است. ایوان یک فضای مستقل با عملکردی خاص را در جلوی ساختمان به نمایش می‌گذارد. ایوان های ایرانی در نما و محور ساختمان قرار می‌گیرند.
زمرشیدی نیز ایوان را این‌گونه معرفی می‌کند:
«ایوان، تالار مستطیل شکلی است که در کنار یکی از اضلاع حیاط و یا عمود بر آن ساخته می‌شود و از یک، دو یا سه طرف باز است».
ایوان های ایرانی در آثار مختلف معماری
ایوان‌ها در آثار معماری گوناگون کشورمان کاربرد دارند که در زیر به معرفی آنها می‌پردازیم:
- مساجد، مدارس، کاخ‌ها، مقابر، کاروانسرا، خانه‌ها
کاربرد ایوان
ایوان های ایرانی در معماری ما کاربردهای فراوانی دارند:
- موجب جریان یافتن هوای باز در داخل بنا می‌شوند.
- در فصل‌های گرم سال، فضای خنكی را به دور از گرمای درون بنا و تابش مستقیم آفتاب در حیاط فراهم می‌سازند.
- در زمستان نیز فضایی میان فضای روباز و فضای بسته ایجاد می‌کنند و مانع ورود برف و باران به داخـل بنا می‌شوند.
علاوه بر این، ایوان در تأمین آسایش، رفاه و روحیه‌ی استفاده‌کنندگان نیز اهمیت داشته است. ایوان به‌عنوان یکی از اجزای بنا، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. در واقع، ایوان به بنا برجستگی و شکوه می‌دهد.
عملکرد ایوان های ایرانی
ایوان از نظر شکل، اندازه و جایگاه، متنوع است و عملکردهای متفاوتی را برای ساکنان آن ایجاد می‌کند. در این‌جا به معرفی برخی از آنها می‌پردازیم:
- برای صرف شام یا صبحانه
- جای خواب در تابستان
- پذیرایی مهمان
- استفاده از چشم‌انداز باغ، حیاط و آسمان
- در فصل‌های گرم، اتاقی برای نشستن
- برای انجام کارهای خانه
تقسیم‌بندی ایوان های ایرانی از نظر ظاهری و نوعِ سقف
- نوع نخست ایوان‌ها با سقف مسطح و سقف تیرپوش هستند؛ پیشینه‌ی به‌کارگیری آن به هزاره‌ی اول قبل از میلاد در محوطه‌ی حسنلو آذربایجان غربی می‌رسد.
- نوع دوم ایوان های ایرانی با سقف منحنی و تاق‌دار هستند که سابقه‌ی آن به دوره اشکانی می‌رسد. عامل به وجود آمدن این دو سبک معماری، تغییر و تحول مصالح و توسعه‌ی فنون ساختمانی است؛ به‌طوری‌که از دوره‌ی اشکانی به‌تدریج، با به‌کارگیری آجر، خشت، ملات، گچ و رواج سیستم تاق‌زنی، ایوان‌های تاق‌دار جایگزین ایوان‌های تیرپوشِ دوره‌ی قبل شده‌اند.
- نوع سوم، ایوان‌هایی ترکیبی از نوع ستون‌دار و تاق‌دار هستند؛ به‌طوری‌که در جلوی فضای تاق‌دار، یک ردیف ستون قرار گرفته است که به آن «طارم یا طارما» می‌گویند.
عنصر ایوان از نظر کارکردی، به دو گروه قابل طبقه‌بندی است:
- ایوان‌هایی که به‌عنوان یک فضای اصلی کاربرد دارند.
- ایوان‌هایی که نقش یک فضای رابط را بر عهده دارند.
خاستگاه یونانی-رومی ایوان
خاستگاه ایوان را غرب، یعنی یونان و روم می‌دانند. «گرترود بل» اعتقاد داشت این سبک معماری از غرب، یعنی از دریای اژه به سمت شرق شروع شد و با تمدن «هیتی» تطبیق یافت. سپس، به شمال سوریه رفت و از 600 -1100 قبل از میلاد در آن‌جا مورد استفاده قرار گرفت و در نهایت به آشور و ایران آمد. البته، انتقاداتی بر این نظریه وارد شده است.
خاستگاه بین‌النهرینی ایوان
«واختسموث»، محقق آلمانی، با بررسی خانه‌های بومی بین‌النهرین، این منطقه را به‌عنوان منشأ ایوان معرفی کرده است. وی ایوان را در سنت معماری بین‌النهرین جستجو کرده است.
خاستگاه ایرانی ایوان
«هرتسفلد»، باستان‌شناس آلمانی، نظریه‌ی خاستگاه ایرانی ایوان را مطرح کرد و در ادامه، بسیاری از باستان‌شناسان دیگر نیز از وی تبعیت کردند. برخی از محققان، علت استفاده‌ی گسترده‌ی ایوان در بناهای ایران و عراق را تحت تأثیر سبک زندگی کوچ‌نشینی می‌دانند.
از بین فرضیه‌هایی که در مورد پیدایش ایوان نام برده شده است، فرضیه‌ی الهام ایوان از چادرهای عشایری است. برخی از پژوهشگران ایوان را همان چادر سنگی دانسته‌اند که آن را به چادرهای عشایری تشبیه کرده‌اند.
به نظر این گروه، به دلیل آن‌که عشایر سکونت در روستا را انتخاب کردند، برای حفظ ارتباط با طبیعت، استفاده از اتاق سه دیواره را در معماری ابداع کرده‌اند. با وجود ابهام در چگونگی پیدایش ایوان، دانشمندانی که در تاریخ ایران مطالعه کرده‌اند، آن را پدیده‌ای شاخص در معماری ایران می‌دانند.
تا زمانی که اطلاعات باستان‌شناختی بیش‌تری از ایوان به دست نیاید، نمی‌توان ماهیت دقیق، عللِ پیدایش و خاستگاه دقیق آن را تعیین نمود.
پیشینه ایوان های ایرانی در معماری
اگر ایوان صرفاً مکانی تاق‌دار در نظر گرفته شود، دیرینگی آن به زمان اشکانیان می‌رسد؛ اگر فضاهای ستون‌دار هم ایوان لحاظ شود، دیرینگی آن به زمانِ ساخت محوط‌ی تاریخى حسنلو در آذربایجان غربی می‌رسد.
استفاده از ایوانِ ستون‌دار در محوطه‌ی حسنلو در سده‌های نهم تا یازدهم قبل از میلاد دیده شده است. باستان‌شناس شهیر، دایسون، معتقد است تالارهای حسنلو در لایه‌ی چهارم، بازسازی شده‌اند و یکی از تغییرات مهم این مرحله، اضافه شدن ایوان به تالارهای ستون‌دار بوده‌است.
با توجه به کمبود مدارک و شواهد باستان‌شناختی، نمی‌توان با قطعیت از نمونه‌های اولیه‌ی ایوان های ایرانی در معماری تمدن ایلام و ماد صحبت کرد. در برخی از منابع، به دلیل وجود سبک معماری نوشیجان همدان، پیشینه‌ی ایوان تاق‌دار را به دوره‌ی ماد نسبت می‌دهند.
فضاهای شبیه به ویژگی‌های ایوان در نقش‌برجسته‌های آشوری مربوط به اورارتو مشاهده شده است. نمای گوردخمه‌های دوره‌ی ماد شبیه به ایوانی است که در تابستان، مانع تابش آفتاب به داخل ساختمان می‌شود؛ در زمستان نیز به‌صورت پناهگاهی در برابر از برف و باران است.
کاخ‌های پاسارگاد و تخت جمشید بر اساس همین نقشه ساخته شده‌اند. در معماری دوره‌ی هخامنشی، سبک ساخت گوردخمه‌ها همچون دوره‌ی ماد است. نماسازی و همچنین ورودی جلوی این گوردخمه‌ها، مشابه ایوان‌های کاخ‌های هخامنشی هستند.
دوره هخامنشی
ایوان در شکل‌گیری سبک معماری هخامنشی نقش مهمی دارد. متصل بودن تالار ستون‌دار به ایوان از ویژگی‌های شاخص ایوان‌های هخامنشی محسوب می‌گردد. ایوان در دوران هخامنشی، تکامل یافت و به شکل‌های گوناگون در فضاهای معماری این دوره استفاده می‌شد. برخی از محققان استفاده از ایوان در نمای ساختمان را ابداع معماران سلطنتی هخامنشی می‌دانند.
ایوان دوره‌ی هخامنشی به سه دسته تقسیم می‌شود:
- ایوان‌هایی که در محور طولیِ بنا قرار دارند؛ مانند ایوان کاخ‌های تچر، هدیش و صدستون در تخت جمشید.
- ایوان‌هایی که در اضلاع و محورهای متقارنِ بنا قرار گرفتند و به حیاطی باز شده‌اند: مانند تالار بار عام پاسارگاد، آپاداناهای شوش و تخت جمشید.
- ایوان‌هایی که در اطراف حیاط مرکزی به‌صورت دو ایوانی و چهار ایوانی ساخته‌شده‌اند: مانند واحد شمال غربی کاخ شائور، خزانه تخت جمشید و اثر تاریخی دهانه غلامان در سیستان و بلوچستان.
دوره اشکانی
در دوره اشکانی، سنت ایوان سازی به‌تدریج با تغییر شکل ایوان و مهارت معماران در ساخت ایوان‌های ستون‌دار در بناهای این دوره تداوم یافت. در این دوره نیز ایوان‌ها به 4 دسته تقسیم می‌شوند.
- تالارهای ستون‌دار هخامنشی جای خود را به حیاط‌های بزرگی دادند که از دو یا چهار طرف، ایوان‌هایی در آن ساخته شده است.
- ایوان‌ها در محور طولی ساختمان از محبوبیت زیادی برخوردار بوده‌اند و در اکثر بناها قابل مشاهده است.
- ایوان‌هایی که به‌صورت سه‌گانه ساخته شده‌اند و ایوان مرکزی آنها از ایوان‌های جانبی عریض‌تر است.
- ایوان‌های تاق‌دار با تلفیق طارما نیز یکی دیگر از ویژگی‌های ایوان‌های اشکانی است.
دوره ساسانی
دوران ساسانی را باید زمان اوج شکوفایی ساخت ایوان در بناهای ایرانی دانست. ایوان‌ها در این دوره نسبت به دوره‌های گذشته تکامل‌‌یافته‌تر شدند و به نماد معماری ساسانی مبدل گشتند. سنت ساخت ایوان با همان سبک و اسلوب دوران قبل، به شکل محوری و چرخشی در گرد حیاط با پلان دو یا چهار ایوانی ادامه یافت.
یکی از مشخصه‌های بارز دوره ساسانی، ایوانِ شاه‌نشینِ گشوده شده به فضای باز و فضای مهم پشت آن (تالار) است؛ می‌توان در کاخ سروستان، قلعه دختر، ایوان مدائن و کاخ خسرو شاهد این نمونه‌ها بود. همچنین ایوان‌های تاق‌دار با تلفیق طارما نیز در خانه‌های اربابی کاربرد داشته‌اند.
از ویژگی‌های ایوان های ایرانی در دوره ساسانی این است که علاوه بر به‌کارگیری ستون در ایوان، گنبدخانه‌ی چهارگوش نیز به ایوان اضافه شد. در بناهای یادمانی دوره‌ی ساسانی، ایوان با اتاق مربع گنبددار همراه می‌شود.
در معماری ساسانی، ایوان از یک سو با فضای باز و فضای گنبددار یا فضای اصلیِ بسته، ارتباط داشته است؛ به عبارتی، به عنوان فضای میانجیِ نیم بسته کاربرد داشته است.
در بسیاری از بناهای حکومتی و مذهبی، ایوان را با عظمت‌تر از هر فضایی در بنا می‌ساختند. در واقع، ایوان قدرت شاهی و شکوه دستگاه حکومت را منعکس می‌کرده است. ارتباط ایوان و گنبدخانه، مانند دوره‌ی ساسانیان در بناهای پس از اسلام به ویژه در مساجد ادامه یافت.
ایوان مدائن یا تاق کسرا
تاق کسرا از یک ایوان عظیم تاق‌دار تشکیل شده است. نمای طرفین این ایوان، 6 طبقه تاق‌نما دارد. در ایوان مزبور تاقی بیضی‌شکل به عرض 25 متر، ارتفاع تقریبی 30 متر و پهنایی نزدیک به 43 متر به چشم می‌خورد. ایوان مدائن در مقایسه با کاخ داریوش در تخت جمشید، سطح وسیع‌تری را بدون استفاده از هیچ ستونی پوشش می‌دهد.
ایوان های ایرانی در دوران پس از اسلام
در ایران پس از اسلام، شاهد تداوم سنت‌های معماری ایران قبل از اسلام هستیم. برخلاف این‌که ایوان در قرن‌های نخستین اسلامی هنوز مورد استفاده بوده است، اما هیچ‌گاه موقعیت پیشین خود را بازنیافت.
از قرن 11 میلادی، الگوبرداری از معماری اشكانی و ساسانی در ساخت مساجد افزایش یافـت. پس از آن، ایوان و گنبد به‌عنوان عناصر جدا نشدنی مسـجد، مورد استفاده قرار گرفتند.
از این دوران به بعد، با برداشتن ردیف‌هایی از ستون شبستان‌ها، در جهت قبله (جنوب)، بخشی از شبستان جنـوبی بـه ساخت ایوان اختصاص یافت و مساجد شبستانی به تک ایوانی تبدیل شدند. مسجد جامع نیریز، و مسجد جامع سمنان از نمونه های مساجد تک ایوانی هستند.
با گذشت زمان، در بخش شمالی حیاط، ایوان‌های شمالی اضـافه شدند و مساجد دو ایوانی به وجود آمدند. خاستگاه مساجد دو ایوانی، خراسان است. از نمونه‌های مساجد دو ایوانی می‌توان به مسجد زوزن، فریومد، و مسجد جامع ساوه نام برد.
سپس در محور شرقی و غربی حیاط نیز ایوان ساخته شد. سـرانجام، در دوران سـلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید آمدند.این‌گونه مساجد از یك حیاط مركـزی بـا شبستان‌هایی گرداگـرد آن تشکیل شده بودند. علاوه بر این، در وسط هر چهار ضلع مسجد، یک ایوان قرار داشت که مسیر ورود به شبستان‌ها را مشخص می‌ساخت.
مسجد جامع زواره در استان اصفهان اولین نمونه مساجد چهار ایوانی می‌باشد، مسجد خرگرد خواف، مسجد جامع اصفهان، مسجد گوهر شاد در حرم امام رضا و غیره از نمونه‌های زیبای مساجد چهار ایوانی در ایران محسوب می‌شوند.
دوره صفوی
دوره صفویه دوران بازسازی معماری ایرانی است. ایوان های ایرانی، به شکل ستون‌دار با سقف تخت در کاخ عالی‌قاپو و چهل‌ستون و در مساجد به همراه تزیینات فراوان تداوم یافتند.
ایوان مسجد جامع و مسجد جامع عباسی اصفهان، ایوان مسجد جامع یزد، ایوان کاخ‌های چهل‌ستون و عالی‌قاپوی اصفهان از نمونه‌های زیبای ایوان های ایرانی هستند.
تزیینات ایوان
ایوان های ایرانی در بناهای دوره‌های پس از اسلام، از نظر ارتفاع و تناسـبات معماری و تزئینـات، دارای زیبایی خاص و چشم‌نوازی هستند. ایوان های ایرانـی اغلـب بلنـد و متناسب با بنا ساخته شده‌اند.
وجود تاق‌نماها در اطراف ایوان‌ها، حالت موزونی به ایوان می‌بخشد. تناسب معناداری میان ابعاد ایوان‌ها و موقعیت حکومت‌ها برقرار بوده است. حاکمانی که از قدرت بیش‌تری برخوردار بودند، ایوان‌هایی عظیم و بلند با تزیینات فراوان می‌ساختند.
هنرمندان و صنعت‌گران ایرانی تمایل زیادی به تزیین ساخته‌های خود داشتند. بر اساس شواهد باستان‌شناسی و متون تاریخی، فضای داخلی ایوان های ایرانی با تزیینات مختلف مانند حجاری، گچ‌بری، آیینه‌کاری، نقاشی، طلاکاری، موزاییک‌کاری، نقاشی، کتیبه و منسوجاتی نظیر فرش و پرده و سنگ‌های قیمتی تزیین می‌شده است.
ایوان های ایرانی نمودی از معماری کهن ایرانی هستند
همان‌طور که بیان شد، ایوان های ایرانی یکی از عناصر اصلی معماری ایران محسوب می‌شوند که همواره به شکوه و کاربرد بناها افزوده‌اند. شایان توجه است که شناخت دقیق‌ترِ عناصر معماری، درک بهتری از ساختار بناهای تاریخی ایجاد می‌کند. در همین راستا، دستی بر ایران در تلاش است برای آشنایی مخاطبان فرهیخته‌ی خود، به شکل جامع‌تری به موضوعات تخصصی بپردازد؛ به همین دلیل، از شما دعوت می‌کند ضمن آشنایی با ایوان های ایرانی، از بناهای باشکوه و جاذبه‌های گردشگری ایران دیدن نمایید.
