آب انبارهای برکه باران که به نام «مجموعه برکه‌های باران» نیز شناخته می‌شوند، شامل ۵ برکه یا آب انبار هستند که در گذشته برای ذخیره‌ی آب استفاده می‌شدند. این مجموعه در خیابانِ وسیع و مشجر ۲۲ بهمنِ شهرستان بندرعباس قرار دارد. مجموعه‌ی مزبور در سال ۱۳۵۴ خورشیدی به ثبت ملی ایران رسیده است.
ویژگی‌ها و سبک معماری آب انبارهای برکه باران
همانطور که اشاره شد این مجموعه، شامل ۵ آب انبار یا برکه است که امروزه یکی از آنها به‌عنوان آمفی‌تئاتر استفاده می‌شود. مابقی آب انبارها نیز در فضای پیرامون موزه‌ی مردم‌شناسی خلیج فارس قرار گرفته‌اند. در این مقاله، ویژگی ۴ آب انبارِ دیگر این مجموعه را شرح می‌دهیم:
آب انبار موجود در محدوده‌ی دیوارهای موزه خلیج فارس
این آب انبار دارای سقفی قوسی‌شکل است که در محوطه‌ی زیر آن، سکوهایی با نرده‌های چوبی در فضایی مدور قرار گرفته‌اند. امروزه، به‌دلیل مسدود شدن ورودی این آب انبار و احاطه شدن تمامی پنجره‌های آن با حصاری فلزی، امکان بازدید از فضای داخلی آن وجود ندارد.
آب انبار موجود در بافت شهری و قسمت پشت موزه خلیج فارس
آب انبار پشت موزه یکی دیگر از آب انبارهای مجموعه برکه‌های باران است که طراحی منحصربه فردی دارد.
آب انبار خون سرخ
این آب انبار که در بندر لنگه قرار دارد، در میان مردم از محبوبیت بسیاری برخوردار است.
آب انبار برکه دریا
محل این آب انبار نیز بندر لنگه است و شهرت زیادی در بین مردم بندرعباس دارد.
به‌طورکلی، آب انبارهای برکه باران از مصالح مختلفی نظیر سنگ مرجان، سنگ رودخانه و ساروج ساخته شده‌اند که از ویژگی‌های متمایز آنها به‌شمار می‌آید. در گذشته، اهالی منطقه از این آب انبارها در هنگام خشکسالی و کمبود آب استفاده می‌کردند.
درباره‌ی ویژگی‌های معماری مجموعه برکه‌های باران می‌توان به طراحی خاص آنها اشاره کرد. در واقع، دو آب انبارِ این مجموعه از نظر شکل ظاهری با بقیه تفاوت‌هایی دارند.
این آب انبارها در قسمت پایین به شکل مستطیل ساخته شده‌اند و بر روی این فضای مستطیل‌شکل، گنبدی قرار گرفته است. همچنین، این آب انبارها، کم‌کم باریکتر می‌شوند و شکلی شبیه مثلث به خود می‌گیرند. در تقاطع گنبد و فضای مستطیل‌شکل، طرحی مشابه صلیب ایجاد شده است که جلوه‌ی زیبایی به آن می‌بخشد.
آب انبارهای دیگر نیز در قسمت پایین، شامل فضای دایره‌شکلی هستند و گنبد آنها مشابه گنبدِ دو آب انباری است که ویژگی آنها را شرح دادیم.
شایان ذکر است، قسمتی از سقف‌های کاذب این آب انبارها به‌تدریج تخریب شده بودند، اما اخیراً مسئولین مربوطه این سقف‌ها را اسکلت‌بندی و مرمت کرده‌اند.
شیوه استفاده از آب انبارهای برکه باران در گذشته
این مجموعه در گذشته دارای یک دستگاه تصفیه‌ی آب بود که برای خنک کردن آب و فضای داخلی آب انبارها استفاده می‌شد. بنا به اظهارات مردم محلی، این دستگاه قبل از تعلق گرفتن مجموعه برکه‌های باران به میراث فرهنگی، به سرقت رفته است.
شوربختانه آن‌چه که امروز شاهد آن هستیم فاقد آن سرزندگی سابق است. وجود موتور برقِ زنگ‌زده و از کار افتاده‌ای در چند متری این آب انبارها که در آب سبز لجن‌گرفته‌ای قرار دارد، گواهی بر این ادعاست.
تعریف آب انبار و کاربرد آن
«آب انبار» یا «برکه» به حوض یا استخر سرپوشیده‌ای اطلاق می‌شود که به‌طور معمول در زیرِ زمین ساخته می‌شود. این آب انبارها به دو منظور ایجاد می‌شوند که این دلایل عبارتند از:
- ذخیره‌ی آب برای زمان خشکسالی
- خنک ماندن آب در تابستان
با توجه به این‌که بیشتر قسمت‌های کشورمان را مناطق کویری تشکیل می‌دهند، ساخت آب انبار در آنها امری طبیعی بوده است. آب انبارهای برکه باران نیز مجموعه‌ای شامل ۵ آب انبار در شهرستان بندرعباس هستند که در گذشته آب مورد نیاز مردم محلی را تأمین می‌کردند.
در کشورمان شیوه‌ی ساخت آب انبار، تصفیه و عایق‌بندی آن، مطابق با اصول مهندسی و علمی ویژه‌ای انجام می‌شد تا عملکرد مطلوبی از آن حاصل شود. در این آب انبارها تصفیه‌ی آب نیز به روش‌های مختلف فیزیکی و شیمیایی انجام می‌گرفت. از جمله‌ی این روش‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- ته‌نشین شدن مواد زائد
- اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه‌ی آن
- میکروب‌کشی به وسیله‌ی کلر آزادشده
- استفاده از ترکیبات آهکی برای گندزدایی
- استفاده از کیسه‌های زغال بهمنظور بوگیری
بخش‌های مختلف آب انبارها
تمامی آب انبارهای ساخته‌شده در ایران، دارای چندین قسمت مختلف هستند که در زیر به شرح آنها می‌پردازیم:
مخزن یا خزینه
خزینه، اصلی‌ترین عنصر آب انبار به‌شمار می‌رود که برای ذخیره‌ی آب استفاده می‌شود. به‌طور معمول، مخزن‌ها در زیرِ زمین قرار می‌گرفتند تا فشار کمتری بر بدنه آب انبارها وارد شود.
پاشیر
پاشیر، محلی است که در آن یک شیر آب بزرگ نیمه‌هشت‌گوش یا چهارگوش از جنس برنج به مخزن متصل می‌شود. در دو ضلع پاشیر، سکوهایی برای نشستن و حفره‌هایی برای انتقال آب به کانال‌های زیرزمینی و در سقف آن، هواکشی برای تبادل هوا وجود دارد.
سردر
این جزء از آب انبار برای راهنمایی افراد به‌طرف در ورودی ایجاد می‌شود. این سردر معمولاً دارای اجزاء و ویژگی‌های زیر است:
- کتیبه، سکوهایی در دو طرف، کاربندی و کاشیکاری
بادگیر یا خیشخان
خیشخان برای هدایت هوا به داخل آب انبار و خنک نگه‌داشتنِ آب کاربرد داشته است.
پلکان
در هر آب انبار، متناسب با عمق مخزنِ آن، پله‌هایی تعبیه می‌شدند که گاهی تعداد آنها به ۷۰ الی ۸۰ پله می‌رسید.
آب انبارهای برکه باران؛ معماری جذاب و دیدنی
آب انبارهای برکه باران یکی از جاذبه‌های گردشگری بندرعباس به‌شمار می‌آیند. شایان ذکر است که همه‌ساله گردشگران داخلی و خارجی بسیاری با استفاده از تورهای ایرانگردی از این بناها و سایر آثار تاریخی بندرعباس دیدن می‌کنند.
دستی بر ایران ضمن معرفی این آب انبارهای تاریخی و سایر جاذبه‌های گردشگری بندرعباس قصد دارد شما را به شیوه مؤثرتری با گردشگری مسئولانه آشنا کند.
