آئین نیایش آناهیتا یا ناهید، که یکی از ایزدبانوان برجسته‌ی ایران باستان محسوب می‌گردد، به پیش از آئین زرتشت می‌رسد. این الهه، توسط «اهورامزدا» که در دین زرتشت، آفریدگار نکویی‌ها و تمام هستی به شمار می‌آید و همچنین، «زرتشت»، پیامبر و رهبر زرتشتیان، ستوده شده است. شایان ذکر است، اولین متون رسمیِ مربوط به الهه ناهید به دو هزار سال پیش از میلاد مسیح تعلق دارند.
ایرانیانِ آریایی به روش‌های مختلفی ایزدبانویِ آب را نیایش و برای او قربانی و نذر می‌کردند. در این مقاله قصد داریم به شکل جامعی به معرفی این ایزدبانوی اساتیری و آئین‌ها و مناسک مربوط به پرستش او در ادیان ایرانی بپردازیم.
معرفی ایزدبانوی آناهیتا
ایزدبانو آناهیتا که به نام «اَرِدْ ویسورَ اَناهیتا» (Aredvi Sura Anahita) نیز شناخته می‌شود، از جمله ایزدبانوان آریایی–ایرانی به شمار می‌آید. او خدای تمام دریاها، دریاچه‌ها، رودها و رودخانه‌های جهان است. او دختر «اورمزدِ بزرگ» و ملقب به مادر تمام دانش‌هاست.
در اساتیر باستانی یا داستان‌های مینَوی که به چگونگی پیدایش و زندگی چیزهای مختلف در جهان اشاره دارند، این الهه، از جایگاه ارزشمندی برخوردار است. ناهید «الهه‌ی هدایت و نگاهبان تمامی آب‌های جهان» است و منزلگاه او در بلندترین نقطه‌ی آسمان و در کنار تمام آب‌های جهان قرار دارد.
به دلیل قدرت این الهه، «فَره زرتشت» که به نام‌های «فَرِ کیانی» و «فروغِ ایزدی» نیز شهرت دارد، برای محافظت از جهان، به او سپرده شده است. لازم به ذکر است، تاریخ اساتیر، بر روایت‌ها و داستان‌هایی شفاهی تکیه دارد که منشأ دقیق آنها مشخص نیستند.
معنی وا‌ژه اَرِد ویسورَ آناهیتا
این نام از سه بخش تشکیل شده است:
- بخش اول «اَرِدوی»، به معنای رطوبت و نام رودی در اَوِستا
- بخش دوم «سورَ»، به مفهوم نیرومند و توانا
- بخش سوم «آناهیتا»، به معنی پاک و بی‌آلایش
خصوصیات آناهیتا
در مورد این الهه توصیفات گوناگونی وجود دارند که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:
- بر اساس توصیف‌هایی که از این الهه در اوستا، کتاب دین زرتشت، آمده است، او ایزدبانویی زیبا، بلندقامت، درخشان، پاکیزه و آزاده است. به همین علت، به فراخور این آزادگی، تاجی هشت پر، با هزار ستاره، بر سر دارد. او جامه‌ی زرینی به بر دارد، گردنبند و گوشواره‌ی او نیز زرین است.
- در اوستا او دوشیزه‌ای برومند، زیبا، بُرزمند، با کمربند تنگ، بلند بالا، آزاده، با موهای بلند درخشان تا مچ پا، به تصویر کشیده شده است. همچنین، از نیرومندی او چنین توصیف شده که بازوانی زیبا و سپید دارد که به سِتَبری کتف اسب است.
- او همچنین چهار اسب سپید بزرگ از یک نژاد دارد. آناهیتا در حالی که بر گردونه‌ی خود نشسته است لگام این چهار اسب را در دست دارد. نام اسب‌های او «واتا» به معنای باد، «ورا» به معنای باران، «مایگه» به معنای ابر و «فیانگ‌ها» به معنای تگرگ است.
در منابع دین زرتشت آمده است: «اهورامزدا او را چهار اسب از باد و باران و ابر و تگرگ، پدید آورد».
باورها و اعتقادات پیروان آناهیتا
پیروان آناهیتا اعتقادات و باورهای ویژهای داشتند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- او منشأ اقیانوس کیهانی و تمام آب‌های روی زمین است. این الهه در اوستا به صورت رودی بسیار بزرگ توصیف شده که از بلندای کوه البرز به دریای کِرِت (دریایی اسطوره‌ای در کنار البرز) می‌ریزد.
- ناهید، عامل جوش و خروش اقیانوس‌هاست. او رودی است که در تمام مدت سال جریان دارد و تمام رودها و دریاها از آن سرچشمه می‌گیرند.
- در مجاورت این رودها که هفت کشور را سیراب می‌کنند، کاخی با هزار ستون و هزار دریچه برای این ایزدبانو مهیاست. همچنین، در بالای یکی از این کاخ‌ها، بستری خوشبو و پاکیزه برای او گسترده شده است.
- آناهیتا، مادر تمام آب‌ها و نماد باروری به شمار می‌آید. به همین سبب، دختران برای یافتن زوج مناسب و زنان به هنگام زایمان، به درگاه او نیایش می‌کردند.
نمادهای آناهیتا
این ایزدبانو همانند سایر ایزدان ادیان باستان، دارای نمادهای ویژهای است که عبارتند از:
کلمه آبان
ایزدبانو ناهید، نمادهای مختلفی در پیرامون خود دارد که مهم‌ترین آنها، نام «آبان» است. پیروان او هشتمین ماه سال را به منظور گرامی‌داشت این ایزد، «آبان» نامیده‌اند و جشن آبانگان را برگزار می‌کرده‌اند. در گذشته نیز دهمین روز هر ماه، آبان نامیده می‌شد. به این ترتیب، نام این الهه به صورت واژه‌ی «آبان»، همچنان در تمام ماه‌های سال وجود دارد.
تاج هشت پر
به استناد مطالب اوستا، تاج هشت پر، نماد ایزدبانو ناهید است. این نماد اشاره به سیاره‌ی ناهید دارد.
میوه‌ی انار
میوه‌ی انار به سبب زیاد بودن تعداد دانه‌هایش از دیرباز به عنوان نمادی از این الهه محسوب می‌گردید. در جشن‌های ویژه‌ی بزرگداشت زنان در ایران باستان، انار را تزئین و به آنها هدیه می‌کردند.
گل نیلوفر
یکی دیگر از نمادهای این الهه، گل نیلوفر است. گل نیلوفر به این خاطر که در دل آب‌ها می‌روید از این شایستگی برخوردار بوده که نماد ایزدبانوی آب‌ها محسوب گردد.
سگ آبی یا بَئِوَر
همانند بسیاری از ایزدان آریایی، آناهیتا جانوری دارد که آن «سگ آبی» است. سگ آبی در زبان اوستایی «بَئِوَر» و در زبان پهلوی «ببر» نامیده می‌شود. این جانور به دلیل مقدس بودن، یکی از دوستان انسان به شمار می‌آمد. از طرف دیگر، به دلیل این که در آب شیرین خانه می‌سازد، با این الهه ارتباط دارد.
به باور ایرانیان باستان، این جانور از پیوند دو عنصر پاک «آب و سگ» پدید آمده است و به همین علت مقدس محسوب می‌گردد. این جانور آن‌چنان گرامی شمرده می‌شد که مجازات کشتن آن، مرگ بود.
ارزش آب نزد ایرانیان
از دیرباز تاکنون در میان تمام اقوام جهان و به خصوص میان ایرانیانِ باستان، آب از ارزش، جایگاه و تقدس ویژهای برخوردار بوده است. در باورهای اساتیری ایرانیان، آب دومین مخلوق به شمار می‌آید و آفریدگار نِکویی‌ها، اهورامزدا، آن را آفریده است. همچنین این باور وجود دارد که خلقت آب ابتدا از جنوب البرز آغاز شده و سپس به سراسر زمین راه یافته است.
حتی پیش از گرویدن ایرانیان به کیش زرتشت نیز توجه به پاکی و حفظ آب‌ها از درآمیختن با آلودگی‌ها، در آموزه‌های این مردمان وجود داشته است. این آموزه‌ها و پیروی از باور «تقدس آب» در برخی از آثار هنری مربوط به ایران باستان، به خوبی به چشم می‌خورند. در مورد اهمیت آب در میان مردمان ایرانزمین، هردوت مورخ یونانی، چنین می‌گوید:
«ایرانیان در میان آب بُول نمی‌کنند، در آب تُفو نمی‌اندازند. در آن دست نمی‌شویند و متحمل نمی‌شوند دیگری آن را به کثافتی آلوده کند. آنها احترامات بسیاری از آب، منظور می‌دانند».
به نقل از استرابون، ایرانیان در حین نیایش آناهیتا این جمله‌ها را تکرار می‌کردند:
«می‌ستایم آب را که آفریده اهورامزدا است»
یا
«ستایشگرم آب پاک سود رسان زندگی‌ساز را، ستایشگرم آن اردویسور آناهیته را، آن نگهبان شایسته آب‌های نیالوده گیتی را».
معبد آناهیتا کجاست؟
مردمان ایرانزمین در دوران نیایش آناهیتا، ایزدبانوی آب، پرستشگاه‌های متعددی برای او ساخته بودند. بسیاری از این معابد به دلیل جنگ‌ها تخریب شدند و آثار گران‌قیمت موجود در آنها به تاراج رفتند. در زیر به برخی از این معابد باستانی اشاره می‌کنیم که آثاری از آنها به جا مانده است:
معبد آناهیتا در اصطخر
با توجه به اطلاعات تاریخی و استقرار حکومت هخامنشیان در فارس، معبد اصلی این الهه در شهر اصطخر قرار داشته است. تا زمان حکومت شاپور اول نیز خاندان سلطنتی در مراسم ویژه‌ی این الهه شرکت می‌کردند.
«آتورآناهیت یا آذرناهید» که یکی از سه آتش مقدس ایران زمین به شمار می‌آمد، در معبد اصطخر روشن بوده است. ساسانیان نسل به نسل این آتش را روشن نگاه می‌داشتند.
معبد آناهیتا در شوش
باستان‌شناسان در نزدیکی کاخ‌های مربوط به سلسله هخامنشیان در شهر شوش، آثاری از پِی یک معبد باستانی را یافتند که امروزه دیگر وجود ندارد. آنها در زمان کاوش، نقشه‌ای از این مکان تهیه کردند که نشان می‌داد این معبد باستانی، چهار گوش بوده و اتاق‌های تنگ و باریک داشته است.
به اعتقاد باستان‌شناس آلمانی، هرتسفلد، معبد شوش یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین معابد دوران خود بوده است. در این بنا، تندیس زرینی از آناهیتا وجود داشته که در نبرد اشک پانزدهم و یا فرهاد چهارم با سردار رومی، آنتونیوس، به تاراج می‌رود.
معبد آناهیتا در کنگاور
محل نیایش آناهیتا در شهر کنگاور و در مرز استان کرمانشاه و همدان واقع شده است. این بنای تاریخی که به معبد آناهیتای کنگاور شهرت دارد، در مسیر تاریخی هگمتانه-تیسفون ساخته شده است. معبد کنگاور که پس از تخت جمشید، دومین بنای سنگی بزرگ ایران محسوب می‌شود، در سال 1310، به ثبت ملی رسیده است.
به استناد حکاکی‌های به جا مانده بر روی سنگ‌های این بنا، دیرینگی آن به دوره اشکانی و دوره ساسانی بازمی‌گردد. البته، به باور برخی از کارشناسان آثار تاریخی، ساخت پلکان و معبد مزبور به دوره‌ی پارت‌ها تعلق دارد و در عصر ساسانی، بازسازی شده است.
معماری معبد کنگاور
معبد کنگاور که جزو بزرگ‌ترین سازه‌های سنگیِ باستانی به شمار می‌آید، دارای بنایی چهارضلعی، در ابعاد 209 در 244 متر است. این بنای تاریخی، در منطقه‌ای با وسعت 4/6 هکتار، روی پشته‌ی صخره‌ایِ قرار دارد. این صخره که از ماده‌ی سیلیس آتشفشانی شکل گرفته، ارتفاع کمی دارد و به دشت کنگاور مشرف است.
معماری معبد کنگاور را نیز بر اساس شیوه‌ی «صُفه‌سازی یا سکوسازی» که در معماری ایران متداول بوده است، بر روی بلندی ساخته‌اند. در فراز این سازه‌ی باستانی، ردیفی از ستون‌های سنگی به بلندای 54.2 متر قرار دارند. ورودی معبد که در ضلع جنوبی قرار دارد، پلکانی دوطرفه است. در ضلع شمالی نیز یک پلکان ورودی وجود دارد.
عناصر معماری هخامنشی در معبد کنگاور
باستان‌شناسان در بررسی‌های زمین‌شناسی و در مقایسه‌ی معماری این بنای تاریخی با سایر ابنیه به این باور رسیده‌اند که عناصر معماری معبد کنگاور به دوران هخامنشیان تعلق دارد. این عناصر عبارتند از:
پلکان دو طرفه
پلکان دوطرفه که مهم‌ترین عنصر معماری این سازه‌ی تاریخی به شمار می‌آید، در وسعت 154 متر ساخته شده است که بر دیوار ضلع جنوبی معبد تکیه دارد.
حجاری و اجزای ستون‌ها
ساخت ستون‌ها با تأثیر از طرح «دریک» و معماری باستانی آذربایجان و کردستان بنا شده است.
عدم وجود تندیس
در معبد ناهید کنگاور هیچ‌گونه مجسمه یا بُتی وجود ندارد. در این معبد فقط عناصر ذهنیِ برگرفته شده از ایزدبانو آناهیتا، به چشم می‌خورند.
معبد آناهیتا در بیشابور
یکی دیگر از معابد مخصوص نیایش آناهیتا، این الهه سرشناس ایرانی، در شهر باستانیِ «بیشابور»، در نزدیکی شهر کازرونِ امروزی، قرار دارد. در واقع، این پرستشگاه، اتاق چهارگوش بزرگی است که آن را در دوره‌ی ساسانیان و کنار کاخ شاپور یکم، به سبک معماری هخامنشی ساخته‌اند.
این پرستشگاه 14 متریِ بدون سقف را در فرورفتگی 6 متری از سنگ‌های حجاری‌شده، بدون استفاده از ملات و به صورت دوجداره ساخته‌اند. همچنین، پلکانی را از سمت کاخ شاپور به آن متصل کرده‌اند.
هدف از ساخت معبد بیشابور این بوده است که آب رودخانه‌ی شاپور که 250 متر از آن فاصله دارد، به این محل برسد. سپس، آبی که در داخل معبد جریان یافته است، از طریق قناتی خارج می‌شد.
این معبد باستانی هم اکنون در تملک وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار دارد. معبد بیشابور در سال 1397 خورشیدی به عنوان بخشی از چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
معبد آناهیتا در هگمتانه
معبد باستانی هگمتانه، که معبدی بسیار باشکوه از جنس چوبِ سرو، با روکش طلا و بام پوشیده از نقره بود، در شهر همدان قرار داشت. ستون‌ها، تیرها و رواق‌های این معبد نیز پوشیده از فلزات گران‌بها بود. در حمله‌ی اسکندر به ایران، معبد مزبور غارت شد و بقایای آن نیز در دوران «آنتیوخوس»، پادشاه سلوکی، به تاراج رفت.
معبد آناهیتا در تخت سلیمان
در محوطه‌ی باستانی تخت سلیمان، حد فاصلِ شهرهای میان‌دوآب و بیجار که روزگاری پایتخت اشکانیان بوده است، معبدی باستانی وجود دارد که محل نیایش آناهیتا بوده است. در این پرستشگاه، دو اتاق گنبدی، یکی برای پرستش آتش و دیگری برای پرستش آب، تعبیه شده است.
معبد آناهیتا در زلا
معبد زلا، نیایشگاهی بود که برای نیایش آناهیتا، ایزدبانوی آب، در ارمنستان ساخته شده بود. در این مکان، جشن‌های بزرگ و مهم برگزار می‌شد.
معبد آناهیتا در خارک
در جزیره خارک نیز معبد یا آتشگاهی وجود دارد که متعلق به این الهه است.
معبد آناهیتا در ارز
در شهر «ارزِ» ارمنستان، معبدی برای پرستش این الهه وجود دارد که مکانی بسیار مجلل است. در این معبد، مجسمه‌ی زرین ایزدبانوی آناهیتا وجود داشته که توسط سربلازان رومی به سرقت رفته است.
همچنین، در سرزمین «آنائتیس» (آناتولی امروز)، در مجاورت رودخانه‌ی کوروش، معبدی برای ناهید وجود داشته است.
آتشکده‌های ناهید
سه آتشکده‌ی «آذر گُشَسب»، آتشکده‌ی «فَرنبَغ» و آتشکده‌ی «آذر برزین مهر»، محل نیایش آناهیتا بوده‌اند.
- آتشکده‌ی آذر گشسب در آذربایجان و دور دریاچه‌ی عمیقی ساخته شده است.
- آتشکده‌ی فرنبغ که بر اساس مطالب بیان شده در کتاب بندهَش، در کوهی به نام «رشن» در شهر کابل قرار داشته است. با این وجود، برخی از محققین، محل آتشکده‌ی فرنبغ را نزدیک شهر کاویانِ فارس، در کوه «رخشان»، تخمین می‌زنند.
- آتشکده‌ی آذر برزین مهر در استان خراسان و روی کوه رِیوَند قرار دارد. این بنا به دستور گشتاسب، بنا شده است.
نیایش آناهیتا در دوره‌های تاریخی ایران
این ایزدبانوی اساتیری، در حکومت‌های هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، و ساسانیان، از جایگاه ویژهای برخوردار بوده است. ساسانیان از ابتدای حکومت خود تا سده‌ی هفتم میلادی، پیرو آئین زرتشت بودند، اما ربع‌النوع‌های «ناهید» و «مهر» را به این آئین وارد کرده بودند.
ناهید در دوران هخامنشیان
در این دوران، ایرانیان پیرو آئین مهرپرستی، علاوه بر ایزد آتش، میترا، ایزدبانوی آب را نیز ستایش می‌کردند. به گفته‌ی «گیرشمن»، باستان‌شناس اوکراینی تبارِ فرانسوی، ایزدان متعددی در دوران هخامنشیان پرستش می‌شدند.
یکی از آنها «مهر»، خدای آفتاب و دیگری «ناهید»، الهه‌ی آب بوده است. این دو، مظهر نیروهای ارتش‌داری، روحانی و تولید به شمار می‌رفتند. زرتشت پس از ظهور خود، برای پرستش آناهیتا او را به شکل نقش و پیکر درآورد.
اردشیر دوم با وجود معابد آناهیتا که در شهر شوش و همدان قرار داشت، در «هی پای پا» که در نزدیکی شهر سارد قرار داشت، معبد دیگری بنا نمود.
پس از آن، ساتراپ‌ها یا شهربانان لیدیه و نجیب‌زادگان پارسی، در مناطق «سری‌چم، فیلا و لُفیا و گل مرمره»، سه معبد بنا کردند. در این دوران، معابد این الهه به شکل بدون سقف ساخته می‌شدند و همواره محل برگزاری جشن و پایکوبی بودند.
«کوروش صغیر»، برادر «اردشیر»، نیز در زمان حکمرانی خود در لیدیه، ترکیه‌ی کنونی، معبدی برای نیایش آناهیتا در بستر رودی در روستای «هیره‌کومه» بنا کرد. در زمان برپایی جشن سال نو، پس از گردونه‌ی متعلق به ایزد مهر، گردونه‌ی ایزدبانوی آب، آناهیتا به میدان آورده می‌شد.
ناهید در دوران سلوکیان
با حمله‌ی یونان به ایران، دو اندیشه‌ی سلوکی و ایرانی با هم درآمیخت. سپس، آئین ستایش خدایان اُلمَپ که جایگاهشان رفیع‌ترین نقطه‌ی کوه المپ بود، به آسانی پذیرفته شد. ایزدان استورهای ایران و یونان به این ترتیب در هم آمیخته شد:
- «زئوس»، پادشاه تمام خدایان المپ، با «اهورامزدا»، آفریدگار تمام نیکی‌ها.
- «هرکول»، استورهای ایزد‌گونه و پهلوان یونانی، با «بهرام» یا «ورثرغنه»، ایزد جنگاوری.
- «آپولون» خدای خورشید و راستی، با «میترا»، ایزد آفتاب و آتش.
- «آرتمیس» ایزدبانوی شکار، طبیعت و حاصلخیزی، با «آناهیتا» ایزدبانوی آب و خدای تمام دریاها و رودهای جهان.
به این ترتیب، الهه‌ی آب، جایگاه با اهمیتی در میان رومیان یافت و معابد او سرشار از ثروت شد. به طوری که برخی از پادشاهان سلسله سلوکیان در هنگام بروز مشکل به این معابد حمله می‌کردند و ثروت آنها را به یغما می‌بردند. در برخی منابع ذکر شده که یونانیان پس از به آتش کشیدن پرسپولیس، در آن‌جا معبدی بنا کردند که تلفیقی از ویژگی‌های دو الهه‌ی ناهید و آرتمیس بود.
ناهید در دوران اشکانیان
در دوران اشکانیان، پرستش ناهید به اوج خود رسید. به طوری که در شهر ری در کنار چشمه‌ای بر فراز کوه، آرامگاهی به نام «شهربانو» یا «بانوی سرزمین» ساخته شد. این نیایشگاه اکنون با نام «بی‌بی شهربانو»، زیارتگاهی متعلق به مسلمانان است.
در دوره‌ی اشکانیان، تاجگذاری در معابد آناهیتا انجام می‌شد و همواره در اکباتان آتشی برای این ایزدبانو روشن نگه داشته می‌شد. همچنین، در شهر شوش، معبدی متعلق به این الهه وجود داشت که در آن شیرهای رام‌شده، رها بودند.
در اواخر این دوره، امپراتور روم، تیرداد اشکانی را به روم فراخواند. او برای آلوده نکردن آب‌های مسیر، با زحمت بسیار خود را از طریق خشکی به آن‌جا رساند. از دوره‌ی اشکانی این آثار به جا مانده است:
- مجسمه‌ای از جنس برنز که در موزه‌ی تهران نگهداری می‌شود.
- گِل پخته‌شده‌ای که در موزه‌ی لوور پاریس است.
- مجسمه‌های دیگری که دارای گل و ستاره، نشانه‌های ایزدبانو آناهیتا، محسوب می‌گردند.
ناهید در دوران ساسانیان
در این دوران مظاهر جدیدی همچون فضاهای محصور به این معابد افزوده شد و نیایشگاه‌ها دستخوش تغییرات کلی شدند. در این شکل جدید، برای روحانیون و خادمان، محل سکونت خاصی در نظر گرفته شد. از آن‌جا که وجود تندیس، نوعی بت‌پرستی به شمار می‌آمد، پیکره‌ها از معابد خارج و «آتش مقدس ناهید» جایگزین آنها شد.
در دوران ساسانیان، این الهه همچنان از جایگاه خوبی برخوردار بود. به طوری که شاپور اول، عنوان ملکه «آذر آناهیتا» را برای همسر خود در نظر گرفت و معبد بیشابور را برای این ایزدبانو بنا نمود.
در نقش رستم، پسر شاپور اول، نِرسی، به صورتی طراحی شده است که تاج خود را از دست این ایزدبانو دریافت می‌کند. نرسی پس از جنگ با بهرام سوم و غلبه بر او، در منطقه‌ی «پایکولی» در کردستان عراق، برجی چهار گوشه با ستون‌های مزین بنا نمود. او در نظر داشت نام حامیان خود را در نبرد مزبور ذکر کند.
در این بنا، ایزدبانو ناهید در چهار گوشه طراحی گردید و نام او بر روی کتیبه‌ای نوشته شد. نقش برجسته‌های به جا مانده در این بنا نشان از ارجحیت آناهیتا بر اهورامزدا دارد.
آخرین نقش برجسته‌ی متعلق به دوران ساسانی، نقش برجسته‌ی «تاق بستان» است. در این اثر تاریخی، پیکر خسرو پرویز، اهورامزدا و ایزدبانو آناهیتا به چشم می‌خورند. در این نقش، شاه ساسانی در میان آن دو قرار گرفته و در دستان اهورامزدا و ناهید، هدایایی قرار دارد.
در باورهای اساتیری مردمان ایران زمین، ایزدان این سرزمین یار‌یگر نیکان و دشمن دَدان به شمار می‌آمدند. در این میان، ایزدبانو آناهیتا نیز همواره در پی یاری‌رسانی به مردمان بوده است. بدین سبب، ایرانیان باستان او را می‌ستودند و به او عشق می‌ورزیدند. آنها برای او نذرها می‌نمودند، قربانی می‌کردند و همواره از او یاری می‌خواستند.
این باورها در میان یشت‌های آبان به وضوح به چشم می‌خورد. این باورها آن‌چنان در اذکار مردمان جای داشته که حتی شهریاران و قهرمان‌های اساتیری، مانند هوشنگ، برای او قربانی می‌دهند و به نیایش آناهیتا می‌پردازند. در آبان یشت چنین آمده:
«هوشنگ پیشدادی برای او… صد اسب، هزار گاو، ده هزار گوسفند قربانی می‌کند و از او می‌خواهد تا بزرگ‌ترین شهریار همه‌ی کشور شود… جمشید… در بالای کوه هکر (البرز) قربانی می‌کند تا بزرگ‌ترین شهریار همه‌ی کشور شود… و هوشنگ و جَم هر دو کامیاب می‌شوند».
به این ترتیب متون دیگری نیز وجود دارند که نشان می‌دهد ایزدبانو ناهید مورد ستایش سران و قهرمانان نیز بوده است. به عنوان مثال:
- اژی‌دهاک، گرشاسب نریمان، کی‌کاووس، توس (یکی از یَلان دلاور)، سران خاندان ویسر، پااوروَه‌ی کشتیران، اوراجاماسپ، اردشیر و…
طبق سرودهای نیایشی آئین زرتشت که یَشت نامیده می‌شد، پرستندگانی که به شیوه‌های مختلف به نیایش آناهیتا می‌پرداختند، این کارها را به جا می‌آوردند:
- قربانی کردن
- تقدیم غنائم و هدایا
- ساخت تندیس آناهیتا
- پرستش او در روزی ویژه، به نام جشن آبانگان
- احداث آبراهه و پل و وقف آنها برای این ایزدبانو
- فرستادن زنان و خدمتکاران به منظور خدمت به ایزدبانوی آب و گرویدن آنها به پرهیزکاری
- برگزاری جشن‌هایی همچون جشن آب‌ریزان، آب‌پاشان و جشن تیرگان که در موسم تاجگذاری شاهان و هنگام جشن ساکائه در معابد آناهیتا برگزار می‌شد.
نفوذ ناهید در سایر ادیان و اقوام
نیایش آناهیتا یا ایزدبانوی ناهید علاوه بر مردم ایران زمین، در میان سایر اقوام و ادیان نیز رواج داشته است. در میان برخی اقوام، همچون ارامنه، این آئین به همان شکل اولیه متداول بود. با این وجود، در برخورد با فرهنگ اقوامی مانند رومی‌ها، به دلیل مشابهت اساتیر فرهنگ‌هایِ مقصد با آنها درآمیخته بود. در زیر به توضیح برخی از این موارد می‌پردازیم:
ناهید در ارمنستان
پرستش این ایزدبانو در زمان ساسانیان در کشور ارمنستان رواج پیدا کرد. در قرن یکم پیش از میلاد مسیح، این آئین آن‌چنان در این کشور گسترش پیدا کرد که نام شهر «آکی‌لی‌زن» به «آنائی» تغییر یافت. معبد ساخته شده در این شهر یکی از معابد مهم ایزدبانوی آب بود که در دوران فراگیر شدن دین مسیحیت، تبدیل به کلیسا شد.
در سده‌ی چهارم میلادی، تیرداد، شاه ارمنستان، به دین مسیحیت گروید و معابد آناهیتا را ویران نموده و آنها را به کلیسا تبدیل کرد. سپس، از نمادهای هلال ماه (اشاره به لقاح پاک باکره)، ستاره‌ها و چشمه آب حیات که در آیین‌های مرتبط با نیایش آناهیتا استفاده می‌شد، در دین مسیحیت نیز استفاده گردید.
ناهید در بابل
به باور استرابون، مورخ و جغرافی‌دان یونانی، ارمنی‌ها و مادها، به رسوم ایرانی پایبند بودند، اما ارمنی‌ها به ایزدبانو ناهید دلبستگی بیشتری داشتند. ارمنی‌ها برای این الهه، در نقاط مختلفی مانند «آکیلیسین» معابدی را ایجاد و وقف می‌نمودند. همچنین، بردگانی از زن و مرد را به او هدیه می‌کردند.
پرستش ناهید و علاقه به او تا اندازه‌ای بود که حتی اشراف نیز دختران باکره‌ی خود را به پیشگاه او تقدیم می‌کردند. این دختران در معابد به «زِنای مقدس یا روسپیگری» می‌پرداختند.
با این وجود، پس از مدتی بدون هیچ‌گونه شرمساری در طرفین، با فرد دیگری خارج از معبد ازدواج می‌کردند. رسم روسپیگری در میان قوم بنی‌اسرائیل و همچنین آسیا، آفریقا، لیدی، قبرس و بسیاری از نقاط جهان متداول بوده است.
در واقع، این دوشیزگان، بکارت خود را به درگاه این الهه تقدیم می‌کردند؛ در حالی که در معابد دوره‌ی هخامنشی، دختران در تمام مدتِ حضور در معابد، باید پاکدامنی خود را حفظ می‌کردند. به استناد نوشته‌های اوستا در آبان‌یشت، ناهید نماد پاکدامنی به شمار می‌رفته است.
البته، گفته می‌شود این رسوم در ناهیدگرایی از فرهنگ‌های بومی مناطق تأثیر پذیرفته است. به طوری که آئین مهرپرستی پس از خروج از ایران و رسیدن به روم کاملاً تغییر نمود.
قلعه دخترها و پل دخترها در ایران
بناهایی که با عنوان «دختر» در اقصی نقاط کشور پراکنده هستند، به دو دلیل به این نام شهرت یافته‌اند. یکی به دلیل نزدیک بودن به معابد دختر و دیگری به دلیل آثار ایزدبانو آناهید و ایشتار، این نام بر روی بنا گذاشته شده است. البته، اغلب این بناها امروزه تخریب شده‌اند.
قلعه دخترها
در زیر به برخی از قلعه دخترها و پل دخترها اشاره می‌کنیم:
- «قلعه دختر فارس» که بنای آن توسط اردشیر بابکان صورت گرفته و در 6 کیلومتری شهر فیروزآباد واقع شده است.
- «قلعه دختر خراسان» که ساخت آن به دوره‌ی ساسانیان باز می‌گردد و بین مشهد و تربت حیدریه قرار دارد.
- «قلعه دختر باکو» که در شهر باکو و کنار یک برج به همین نام ساخته شده است.
- «قلعه دختر میانه» که قلعه‌ای آجری است و در ضلع شمالی شهر «پل دختر» بر روی یک صخره ساخته شده است.
پل دخترها
- «پل دختر میانه» که روی رود قزل اوزن در دل قافلانکوه و در ابتدای مسیر میانه به زنجان واقع شده است. پل دختر میانه یک اثر تاریخی سنگی-آجری و یک شاهکار مهندسی و معماری به شمار می‌آید. از تاریخ دقیق ساخت این پل اطلاعاتی وجود ندارد، اما بر اساس معماری به کار رفته، تاریخ ساخت آن را سده‌ی 14 میلادی تخمین می‌زنند.
- «پل دختر لرستان» که بنای آن به دوره‌ی ساسانیان تعلق دارد.
- «پل دختر شهریار» که در فاصله‌ی پانزده هزار متری جاده‌ی مهرآباد جنوبی واقع شده است.
به طور کلی، بسیاری از بناهای تاریخی یا با عدد 40 آغاز می‌شوند و یا خاتمه پیدا می‌کنند. بنابراین، چنین تصوری وجود دارد که ممکن است در معبد ناهید، چهل عدد مجسمه متعلق به بُغان (خدایان) وجود داشته و یا این که به خاطر تعدد بت‌ها آن را با عدد 40 به شمار می‌آوردند.
از مشخصات این نوع بناهای منتسب به دختر، این است که بر روی کوه‌ها ساخته شده و کاربرد عبادتگاه داشته‌اند. بناهایی مانند چهل چراغ، چهل منار اصطخر و چهلستون.
اهمیت آشنایی با فرهنگ و ادیان باستانی
آشنایی با ادیان باستانی، سبب می‌شود بینش جدیدی در مورد چگونگی تکامل فکری بشر و همچنین فرآیند انتشار این باورها در جوامع کهن، ایجاد گردد. بینشی که برای درک بهتر باورهای کنونی مردمان نیز بسیار موثر است.
به همین دلیل دستی بر ایران می‌کوشد علاوه بر توجه به گردشگری میراث فرهنگی و میراث ملموس فرهنگی به میراث ناملموس فرهنگی ایران نیز بپردازد. بنابراین، از شما دعوت می‌کند ضمن آشنایی با فرهنگ و ادیان باستانی ایران، از جاذبه‌های گردشگری ایرانزمین دیدن کنید.
خداقوت با تشکر از زحماتتون درباره آشنایی با این بانو
با سلام و احترام
کار زیبا و اثر پر بار شما مرا بسیار تحت تاثیر قرار داد. علاقه و تخصص من گردشگری نیست ولی در صورت نیاز برای بنده افتخاریست که در خدمت باشم تا در زمینه معانی هرمونتیک نام ها و نماد های باستانی و چرایی هنر پدرانمان در انتخاب این رموز برای بیان دنیای حقیقت میترا و اناهیتا و اتشکده ها و ….با شما گرامیان تبادل نظر داشته باشم .
درود بر شما آقای امانی گرامی،
ابراز علاقه و رضایت شما باعث می‌شود تا گام‌های بعدی را استوارتر برداریم. از اینکه نظرتان را به اطلاع تیم تولید محتوای ما رساندید، سپاسگزارم.
از پیشنهاد سخاوتمندانه شما هم نهایت تشکر را دارم. از طریق ایمیل با شما در ارتباط خواهیم بود.
پاینده باشید.