نقاشی دیواری به‌عنوان یکی از اشکال هنری، در طول تاریخ اهمیت خاصی داشته است. دیوارنگاری هنری است که در ایران قدمتی دیرینه دارد. از زمان غارنشینی انسان در فـلات ایـران تاکنون، نمونه‌های متنوعی از دیوارنگاری با موضوعات مختلف داستانی و مذهبی و حماسـی در امـاکن و بناهای مختلف شکل گرفته است. دیوارنگاری به هنرهای تجسمی دیگـر نیز وابسـته اسـت و مانند سـایر هنرها، طبیعت و عناصر طبیعی در آن نقشی انکارناپذیر دارند. دانشنامهی معماری ایرانی، دیوارنگاری را نوعی از تزیینات معماری میداند.
تعریف نقاشی دیواری
دیوارنگاری یا نقاشی دیواری، نقاشی‌ای است که برخلاف فرسک واقعی، روی اندودی انجام می‌شود که قبلاً خشک شده است و می‌توان آن را با رنگ تمپرا یا رنگ‌دانه‌ها اجرا کرد. تمپرا به رنگ‌دانه‌هایی گفته می‌شود که در آب و آهک مخلوط شده‌اند. سطح کار نیز پیش از به‌کارگیری رنگ، اندکی مرطوب می‌شود. بدیهی است که حاصل کار به این روش، نسبت به فرسک واقعی دوام کمتری دارد.
تفاوت عمده‌ی نقاشى دیوارى با شکل‌های دیگر نقاشى، ارتباط ارگانیک آن با معماری است. نقاشی دیواری در قالب از پیش تعیین‌شده‌ی فضاهاى معمارى باید اجرا شود. نقاشی بر دیواری کشیده می‌شود که خود این دیوار بخشی از فضای معمارى است.
نقاشی دیواری یا دیوارنگاره برای آرایش دیوار به کار میرود و ممکن است به دو طریق اجرا شود:
- مستقیم روی سطح دیوار، مثل فرسکو
- روی تخته و بوم، به‌منظور نصب دائم بر دیوار.
آراستن و تزیین بنا یکی از اهداف دیوارنگاری است. افزون بـر ایـن، دایـرهالمعارف بریتانیکا در تعریف نقاشی دیواری، «آراستن فضا و بیان احساسات و عقایـد» را نیـز از انگیزه‌های انسان اولیه در خلق دیوارنگاری برشمرده است.
تفاوت فرسک با نقاشی دیواری
فرسک نامی است که بهواسطهی ناآگاهی، به هر نوع نقاشی دیواری در ابعاد بزرگ اطلاق می‌شود؛ در حالی که فرسک از واژهای لاتین بهمعنی «نقاشی روی آهک تازه» آمده است. از نگاه تاریخی، این روش قدمتی بسیار طولانی دارد و در یونان باستان و همچنین امپراتوری روم به فراوانی اجرا می‌شده است.
قدیمی‌ترین آثار نقاشی دیواری ایران و جهان
جالب‌توجه‌ترین آثار نقاشی دیواری که مربوط به دوره‌ی پارینه‌سنگی است و قدمتی 30هزار ساله دارد، مربوط به غارهای آلتامیرا واقع در شمال اسپانیا و غارهای لاسک جنوب فرانسه است.
قدیمی‌ترین آثار نقاشی یافتشده در ایران مربوط به دوره‌های ماقبل تاریخ است که در محل اسکان بشر اولیه، یعنی غارها خلق شده‌اند. در غارها نقوشی به چشم می‌خورد که به دوران نوسنگی، یعنی حدود ۸هزار سال قبل از میلاد مربوط بوده‌اند، ازجمله نقوشی بر صخره‌های غار دوشه و در دره‌ی میرملاس در منطقهی کوهدشت لرستان.
این صخرهنگارهها صحنه‌های رزم و شکار با تیر و کمان و نیز حیواناتی چون اسب و بزکوهی و سگ را نشان می‌دهند. انسان‌های غارنشین این نقوش را بهشیوهای ساده و ابتدایی و با ترکیب مواد رنگی قرمز اخرایی و سیاه و اندکی زرد و با انگیزهی اعتقادات جادویی در آن منطقه خلق کرده‌اند. در غار دوشه حدود 110 قطعه نقاشی یافت شده است. این نقاشی‌ها را انسان‌های ماقبل تاریخ ایجاد کرده‌اند.
هنرمندان پیش از تاریخ عموماً به موضوعاتی همچون نقوش حیوانات محل زندگی‌شان علاقه‌مند بودند. این نقوش افزون بر جنبه‌ی تزیینی، بیانی برای بیم‌ها و امیدها و علائمی برای کمک از قوای طبیعی در مبارزه‌ی دائم و وحشتناک زندگی و مرگ بود.
نقوش غار میرملاس شامل نقش حیواناتی مانند بز است که چوپان و سگ گلهای آنها را همراهی می‌کنند. ویژگی این نقاشی‌ها چیرگی رنگ مشکی است. هنرمندان غارنشین اولیه به کشف این حقیقت رسیده بودند که ترکیبی از موادی چون تنه و شاخه‌های سوخته‌ی درختان، شیرهی گیاهان، چربی‌های حیوانی، خاک‌های رسی و آب رنگ‌هایی پدید می‌آورد که تقریباً پایدار و بادوام هستند.
در یکی از زیگورات‌های هفت‌تپه (کاخ شماره‌ی 1)، آثار نقاشی روی زمین و دیوارها و نیز آوارها دیده شده است. این نقاشی‌ها بیشتر قسمت بالای دیوار را تزیین کرده‌اند. قطعات رنگی بدون زمینهگزینی گویای این مطلب است که نقاشی‌ها روی سطوح صاف گلی اجرا می‌شده‌اند. متأسفانه قطعهای که مضامین تصاویر را روشن کند به دست نیامده است.
نقاشی دیواری در ایران باستان
بدیهی است که طبق تعاریف بیان‌شده، حجاری و گچ‌بری از روش‌های اجرایی دیوارنگاری به شمار می‌روند. حجاری یکی از شیوه‌های رایج دیوارنگاری در ایران باستان بوده است که از مشهورترین این آثار می‌توان به دیوارنگاری‌های تخت جمشید اشاره کرد.
نقاشی دیواری دوره‌ی هخامنشیان
از دوره‌ی هخامنشیان نقاشی‌های دیواری در آپادانای شهر شوش دیده می‌شود که شامل نقوش حاشیهای تیراندازان در کاخ شوش بوده است. برای خلق این تصاویر از آجرهای رنگارنگ براق و نیز رنگ‌های متنوعی استفاده شده که زیبایی خاصی به آنها به‌ویژه به پوشش سربازان داده است.
در شهر هخامنشی «دهانه‌ی غلامان» صحنه‌ای از شکار به تصویر کشیده شده است. در صحنهی کندهکاریشدهی دیگری اثری از شمایل حیوانی دیده می‌شود. به‌احتمال زیاد، این حیوان اسبی است ایستاده روی پلکان.
نقاشی دیواری دوره‌ی اشکانیان
نشانه‌های وجـود نقاشی دیواری دوره‌ی اشکانیان، در دیوارنگاره‌های برجای‌مانده از دوره‌های مربوط به سدهی اول میلادی است. نقاشی‌های اشکانیان شامل دیوارنگاره‌های «سه ایزد» و «شاه» و «شهبانو» در کوه‌خواجه سیستان اسـت. این نقوش بهوسیلهی گل‌ها، نخل‌ها، برگ نیلوفر و خطوط و سطوح هندسی انجام شده است. در قسمت دیگر آن، رامشگران و بندبازان و سایر خدایان یونان و شاه و ملکه نقش گردیده‌اند. در این تصاویر، هنر اشکانی و یونان به هم آمیختهاند. در زمان ساسانیان این هنر در مکان‌هایی چون «دورا اورپوس» سوریه ادامه یافت.
نقاشی دیواری دوره‌ی ساسانیان
کاربرد نقاشی‌های دیواری از دوره‌ی ساسانیان مرسوم بوده است. به‌طور کلی، سرچشمهی بسیاری از نقشمایهها در شکل‌های گیاهی، قوچ‌های رودرروی درخت، گاوان بالدار انسانسر و نبرد شیر و گاو در هنر ساسانی، تصاویری بوده که در هنر باستانی آسیای غربی وجود داشته است؛ ولی طرح‌هایی چون پیچک، تاک، صحنه‌های انگورچینی و پیکره‌های بالدار که در اواخر عهد ساسانیان نقش بسته‌اند از هند و آسیای مرکزی متأثر شده‌اند.
آثار شاخصی از این نقاشی‌ها در داخل ایران به دست نیامده است؛ اما شهر تاریخی «گور» در شهرستان فیروزآباد استان فارس یکی از کهن‌ترین نقاشی‌های دیواری جهان را دربرگرفته که تصاویری از حیوانات و انسان‌ها را به نمایش گذاشته است.
نقاشی دیواری در دوران پس از اسلام
در جریان حفاری‌های نیشابور که توسط باستانشناسان موزهی متروپولیتن انجام شد، نقاشی‌های دیواری متعلق به اوایل قرن دهم میلادی پیدا شدند که از نخستین نقاشی‌های ایرانی بعد از اسلام به شمار می‌روند. این دیوارنگاره‌ها در بناهایی چون «تپهی سبزپوشان» و بناهای «تپهی ارسلان» و ساختمان‌های «تپهی مدرسه» پیدا شدند.
نقاشی در عهد سامانیان و غزنویان بیشتر بهشکل دیوارنگاره‌ها در کاخ‌های سلاطین و با مضمون شکارچی سوار بر اسب با لباس فاخر بوده است. البته نقاشی دیواری در ایران در طول سده‌های 9 و 14میلادی از نقاشی بودائی مایه گرفته بود. تأیید این امر، کشف معبدی بودائی در مرو بود. باستانشناسان شوروی این معبد را کشف کردند که تاریخ آن به سدهی سیزدهم میلادی برمی‌گردد.
نقاشی دیواری دوره‌ی تیموریان
در دوره‌ی تیموریان توجه به هنر نقاشـی بیش از پیش رشد کرد و میراث آن به دوران بعد نیز انتقال یافت. نمونه‌های آن خارج از مرزهای ایران در مرو و سمرقند مشاهده می‌شود. از مهم‌ترین بناهای تیموری که از نقاشی در تزیینات آنها استفاده شده است، می‌توان به مسجد گوهرشاد و مدرسهی غیاثیه خرگرد اشاره کرد.
نقاشی دیواری دوره‌ی صفویان
در زمان سلطنت شاه عباس اول، هنرهای ایرانی رونـق فراوانـی یافـتند. دیوارنگاری‌های دوره‌ی صفویان بیشتر در دربار و در کاخ‌های سـلطنتی استفاده می‌شد؛ اما پس از طی چند سال، دیوارنگاری عمومی هم رایج شد و در تـزیین درون و بیرون خانه‌ها و حمام‌ها و امامزاده‌ها به کار برده می‌شد. مهم‌ترین نقاشی‌های دیواری عهد صفویان را در کاخ‌های عالی‌قاپو و چهل‌ستون اصفهان می‌توان مشاهده کرد.
کاخ چهل‌ستون
کاخ چهل‌ستون اصفهان برای پذیرایی رسمی از سفیران خارجی و برگزاری جشن‌های عید نوروز ساخته شده بود و نقاشی‌های دیواری مهم‌ترین بخش تالار مرکـزی را بـه خـود اختصـاص داده بودند. دیوارنگاره‌های چهل‌ستون از بهترین دیوارنگاره‌های بازمانده در تزیینات دیواری ایران هستند. این دیوارنگاره‌ها دربردارندهی نقاشی‌های دیواری از داستانی جـذاب مربوط به رویـدادهای تـاریخی است که در کنـار مضـامین مرسوم ادبی و صحنه‌هایی از حیات درباری قرار دارند.
عالی‌قاپو
عالی‌قاپو که در عهد صفویان «دولت‌خانه مبارکه نقش‌جهان» و «قصر دولت‌خانه» نام داشت، نمونـهی منحصربه‌فردی از معماری کاخ‌های عهد صفویان است که به دستور شاه عباس اول سـاخته شد. در طبقهی بالا دو اتاق کوچک مشرف بر اتاق بزرگ (بار عام) وجود دارد. این دو اتاق را برای اجرای موسیقی در نظر گرفته بودند. این اتاق با تصاویر پیکره‌ها و آرایه‌های گیـاهی و منظـره تزیین شده است. مضامین این پیکره‌ها همچـون نگاره‌های تک‌برگی ایـن دوره، زنـان، جوانـان یـا دلدادگان را دربرگرفتهاند.
امامزاده شاه‌زید
این بنا در دوره‌ی شاه محمد خدابنده صفوی بنا شده است. همهی دیوارهای اطراف آن نقاشـی شده‌اند.
نقاشی دیواری دوره‌ی افشار
از مهم‌ترین آثار نقاشی بهجایمانده از این دوره، می‌توان به نقاشی دیواری «پیروزی نادرشاه در جنگ کرنال» اشاره کرد که در تالار اصلی چهل‌ستون کار شده است. هنرمند این اثر «محمدصادق» است.
نقاشی دیواری دوره‌ی زندیه
با توجه به پروژه‌های معماری و شهرسازی دوره‌ی کریم‌خان زند، در این دوره سنت دیوارنگاری در ابعاد وسیعی ادامه و گسترش یافته است. در کنار آن، در 18 تا 19 میلادی، سبکی مجزا از سنت نقاشی مکتب شیراز سر بر کشید. در نقاشی دیواری این دوره، موضوع گل و مرغ متداول بوده است. این نقش‌ها بهشکل اسلیمی روی زمینه‌ای طلااندود طراحی شده، سپس روی گچ اجرا شده است. عمارت کلاه‌فرنگی یا موزهی پارس، واقع در باغ نظر، یکی از آثار شاخص این دوره است.
نقاشان این دوره با به تصویر کشیدن یوسف و یعقوب، رستم و سهراب، شیخ صنعان و دراویش دوره‌گرد، بهنوعی به مبانی و مفاهیم اصیل فرهنگ سرزمینشان ادای دین کرده و با مردم و اعتقاد و خواست آنها رابطه برقرار می‌کنند. این آغازی بود برای آشنایی و الفت مردم با هنر نقاشان این دوره.
نقاشی دیواری دوره‌ی قاجار
در دوره‌ی قاجار نیز همچون دوره‌ی صفویان، توجه به نقاشی و نقاشی دیواری ادامه یافت. باید دانست که در دوره‌ی قاجار، نقاشان به دو گروه تقسیم می‌شدند؛ برخی به سـبک و سـیاق سنتی طرح می‌زدند و جمعی دیگر نیز از مکتب اروپا پیروی می‌کردند.
مضامین دیوارنگاری عصر قاجار
- حماسی
- تزیینی و بومی
- مذهبی
در دوره‌ی قاجار به دیوارنگاری در دو حوزه بیشتر از دیگر حوزهها توجه شد: یکـی دیوارنگـاری درباری و دیگری دیوارنگاری عامیانه. دیوارنگاری عامیانه آن چیزی است که عموماً نقاشی قهوه‌خانه یا مکتب عامیانه در نقاشی ایرانی خوانده و نامیده می‌شود.
پرسش‌های متداول درباره‌ی نقاشی دیواری
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
دیوارنگاری یا نقاشی دیواری چیست؟
دیوارنگاری یا نقاشی دیواری نقاشی‌ای است که برخلاف فرسک واقعی روی اندودی انجام می‌شود که قبلاً خشک شده است و می‌توان آن را با رنگ تمپرا یا رنگ‌دانه‌هایی اجرا کرد. این رنگ‌ها در آب و آهک مخلوط شده‌اند. در نقاشی با رنگ‌دانه‌ها سطح کار پیش از به‌کارگیری رنگ، اندکی مرطوب می‌شود. بدیهی است که حاصل کار به این روش، نسبت به فرسک واقعی دوام کمتری دارد.
قدیمی‌ترین نقاشی دیواری ایرانی در کجاست؟
قدیمی‌ترین نقاشی دیواری ایران مربوط به غار میرملاس در لرستان است که قدمت نقوش دیواری آن به 8هزار سال پیش از میلاد می‌رسد.
نقاشی دیواری ایرانی در دوران پس از اسلام، در کدام دوره رواج یافت؟
نقاشی دیواری ایرانی از دوره‌ی صفویان با تزیینات کاخ‌ها، حمام‌ها، خانه‌ها و زیارتگاه‌های مذهبی رواج پیدا کرد که اوج این نقاشی دیواری را در کاخ چهل‌ستون اصفهان می‌بینیم.
فرسکو چیست؟
فرسک نامی است که بهدلیل ناآگاهی به هر نوع نقاشی دیواری در ابعاد بزرگ اطلاق می‌شود؛ در حالی که فرسک از واژهای لاتین بهمعنی نقاشی روی آهک تازه برگرفته شده است. از نگاه تاریخی، این روش قدمت بسیار طولانی‌ای دارد و در یونان باستان و همچنین امپراتوری روم به فراوانی اجرا شده است.
