شادیاخ که با عناوین مختلفی از قبیل «شادی‌کاخ» و «شادی‌یاخ» نیز شناخته می‌شود، در گذشته محلی برای سکونت پادشاهان، امیران، شاعران و نویسندگان برجسته‌ی کشور بوده است. باستان‌شناسان عقیده دارند که این محله در قرن‌های نهم تا دوازدهم میلادی جایگاه درخشان علمی و فرهنگی و سیاسی داشته و پس از آن، به‌کلی ویران شده است. امروزه، محله شادیاخ از جاهای دیدنی نیشابور و جزو مراکز باستان‌شناسی مهم این شهر به شمار می‌رود.
مختصری درباره محله شادیاخ و کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه آن
محله‌ی شادیاخ ازجمله محله‌های قدیمی نیشابور است که در متون تاریخی با عناوین مختلفی از آن یاد کرده‌اند. برخی از این عناوین عبارت‌اند از:
- شادی‌کاخ، شادی‌یاخ، شادجهان، شادمهر، شادخ و شایکان.
این محله از مناطق اشراف‌نشین نیشابور به شمار می‌رفته و امیران، پادشاهان، هنرمندان و نویسندگان درباری در آن سکونت می‌کرده‌اند. برای مثال، از شاعران معروف ساکن در آن می‌توان به خیام و عطار نیشابوری اشاره کرد. در گذشته، در این محله کاخی زیبا وجود داشته که جزو بناهای شاخص آن محسوب می‌شده است.
امروزه، بناهای موجود در محله به‌کلی ویران شده‌اند و محوطه‌ی آن به‌عنوان یکی از مراکز باستان‌شناسی نیشابور استفاده می‌شود. این محوطه بخشی از بقایای شهر کهن نیشابور است که در قسمت پشتی آن، تپه‌ای باستانی قرار دارد. متأسفانه، تپه‌ی مذکور در طی سال‌های اخیر به پیست موتورسواری مبدل شده و هیچ‌گونه حفاظتی از آن صورت نمی‌گیرد.
جالب توجه است که در سال ۱۳۷۹ خورشیدی، محوطه‌ی باستان‌شناسی شادیاخ تحت کاوش قرار گرفته است. در طی این کاوش، بناهای معماری مختلفی از قبیل تالار عام، اندرونی و خانه‌های ویژه‌ی شراب‌سازی، آهنگری، سفال‌گری و شیشه‌گری از دل خاک بیرون آمده‌اند. افزون بر آن، مکشوفاتی نیز از این محوطه به دست آمده‌اند که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- تعدادی اسکلت انسان، ظروف و لوازم فرهنگی نظیر سازه‌های سفالی و شیشه‌ای، قسمتی از گچبری بناها و… .
هم‌اکنون، تمامی این مکشوفات به‌همراه تصاویر آنها در موزه شادیاخ نیشابور به نمایش درآمده‌اند. این موزه در نزدیکی محوطه باستانی شادیاخ قرار دارد.
سرگذشت کاخ شادیاخ در دوره‌های مختلف
نام کاخ شادیاخ از اوایل دوره‌های اسلامی و زمان حکومت طاهریان در کتاب‌های تاریخی با نام شهر نیشابور و رخدادهای این شهر درآمیخته است. این کاخ یکی از بناهای زیبای دوره‌ی پس از اسلام است که در ادامه، سرگذشت آن در دوره‌های مختلف را شرح می‌دهیم:
اوایل حکومت طاهریان
در ابتدا، شادیاخ نام مزرعه و باغی بود که در بخش سُفلای شهر نیشابور و در جنوب غربی آن قرار داشت. سپس، با تأسیس حکومت طاهریان به دست عبدالله‌بن‌طاهر در خراسان و انتخاب نیشابور به‌عنوان مرکز و مقر حکمرانی، کاخی در این منطقه بنا شد.
در واقع، عبدالله برای پیشگیری از تعرض سپاهیان به خانه و منازل مسکونی مردم، دستور ساخت عمارت و ساختمان‌هایی در بیرون شهر را صادر کرد. او در نظر داشت عمارتی بسازند که گنجایش سکونت سپاهیان و سردارانش را داشته باشد. بدین ترتیب، معماران در سال ۸۲۶ میلادی در منطقه‌ای که شادیاخ نام داشت، کار ساخت‌وساز را آغاز کردند.
پس از مدتی، معماران کاخی به سبک کاخ‌های دوره‌ی ساسانی بنا کردند که به نظر می‌رسد ساختمان آن از جنس سنگ بوده است. این موضوع را می‌توان از اشارات جهانگرد عرب، اَبودُلَف، در سفرنامه‌اش استنباط کرد. این جهانگرد که در سال ۹۶۲ میلادی به شهر نیشابور سفر کرده است، درباره‌ی آن چنین می‌نویسد:
«در نیشابور آثاری از ایرانیان و اعراب وجود ندارد. (احتمالاً او در اینجا درباره‌ی قصور سلاطین ایرانی سخن گفته است.) فقط ساختمان‌هایی شبیه به بناهای قدیمی دیده می‌شود که یکی از سلاطین آل طاهر بنا کرده است.»
در طول دوره‌ی حکومت طاهریان که ۶۰ سال به طول انجامید، کاخ شادیاخ مقر حکمرانی و محل سکونت و خوش‌گذرانی خاندان این سلسله محسوب می‌شد. در این مدت، شکوه و زیبایی کاخ بسیار ستودنی بود.
تسلط صفاریان بر نیشابور
پس از مدتی، یعقوب لیث صفاری با براندازی حکومت طاهریان و تسلط بر نیشابور، قسمت‌هایی از کاخ شادیاخ را تخریب و دوباره از نو بازسازی کرد.
دوره‌ی حکومت غزنویان
در این دوره، وزیرِ سلطان محمود غزنوی که حسنک نام داشت و خود اهل نیشابور بود، باغ و عمارت شادیاخ را وسعت بخشید. بدین منظور، ساختمان‌هایی به کاخ افزود و صُفّه‌ای (شاه‌نشین) در داخل این ساختمان احداث کرد که با عنوان صفه‌ی تاج شناخته می‌شد. سپس، با تزیین صفه به فرش‌ها و پرده‌های قیمتی، آن را عمارت حسنکی نامید.
عمارت مزبور در طول دوره‌ی صلابت خود، شاهد صعود و نزول بسیاری از سلاطین ایرانی بود. در تاریخ بیهقی، شرح برخی از وقایع خوب و بد این عمارت ذکر شده‌اند که به دو نمونه از آنها اشاره می‌کنیم:
آمدن مسعود غزنوی از ری به نیشابور با شنیدن مرگ پدرش، محمود غزنوی
به‌هنگام ورود امیرمسعود به نیشابور، بسیاری از مردم به استقبالش آمدند و او را تا باغ شادیاخ همراهی کردند. در این هنگام، فرش‌های زیبایی را در عمارت این باغ پهن کرده بودند و غلامان بسیاری در کران صفه و سپاه‌داران و مرتبه‌دارانی تا نزدیکی درِ باغ به صف ایستاده بودند. همچنین، سواران متعددی در اطراف باغ تجمع کرده بودند.
عقد امیرمسعود با دختر والی گرگان (باکالیجار)
گفته می‌شود که این جشن بسیار باشکوه برگزار شده و والی گرگان جهیزیه‌ی بسیار گران‌بهایی به دختر خود بخشیده است.
ظهور دولت سلجوقی
به‌هنگام ظهور سلجوقیان، اوضاع حکومت غزنوی دگرگون شد. گفته می‌شود که با هجوم این دولت به خراسان، یکی از سرکردگان طغرل به نام ابراهیم یِنال به نیشابور می‌رسد. او به مردم این شهر پیام می‌دهد که بین جنگیدن و تسلیم‌شدن، یکی را انتخاب کنند و نیشابوریان تسلیم‌شدن را انتخاب می‌کنند. سه روز بعد از این ماجرا، طغرل به نیشابور می‌آید و در باغ شادیاخ اقامت می‌گزیند و در تخت امیرمسعود جلوس می‌کند.
امیرمسعود در همین هنگام در مَرو با سلجوقی‌ها جنگ می‌کند و آنها را شکست می‌دهد. سپس، به‌سرعت خود را به نیشابور می‌رساند تا طغرل را دستگیر کند؛ اما او فرار می‌کند. امیرمسعود پس از ورود به کاخ شادیاخ، تمامی فرش‌های عمارت و تختی را که طغرل بر آن تکیه زده بود، تکه‌تکه می‌کنند. در نهایت نیز حکومت امیرمسعود دیری نمی‌پاید و سلجوقیان بر او پیروز می‌شوند.
با تسلط دولت سلجوقی بر خراسان، آلب‌ارسلان سلجوقی ضمن بازسازی کاخ شادیاخ، عمارت‌های مختلفی بدان اضافه می‌کند. پس از آن، با هجوم غُزها و انقراض دولت سلجوقی، کاخ مزبور تخریب می‌شود. البته، در زمان به حکومت رسیدن «مُؤيِد‌آی‌اَبَه»، این کاخ دوباره بازسازی و به‌مدت دوازده سال به‌عنوان مقر حکومت استفاده می‌شود. پس از آن، تا مدت‌ها فرمانروایان و سلاطین و حکام مختلفی کاخ را محل آسایش و مقر فرمانروایی خود انتخاب می‌کردند.
زمان حکومت مغول
با هجوم مغولان به نیشابور، کاخ شادیاخ به‌کلی ویران می‌شود. البته، به نظر می‌رسد که پیش از هجوم آنها، وقوع زلزله در نیشابور در سال ۱۲۷۰ میلادی، کاخ و محوطه‌ی اطراف آن را تخریب کرده بود. سپس، هجوم مغولان باعث نابودی کامل آن می‌شود.
از محوطه‌ی باستان‌شناسی شادیاخ و موزه‌ی آن دیدن کنید
شادیاخ از محوطه‌های باستان‌شناسی نیشابور است که بقایای مختلفی از بناهای پیش و پس از اسلام در آن دیده می‌شود. در نزدیکی این محوطه، موزه‌ای قرار دارد که اشیای کشف‌شده از آن، به نمایش درآمده‌اند. «دستی بر ایران» ضمن معرفی محوطه‌ی شادیاخ، توصیه می‌کند که با انتخاب تورهای ایرانگردی برای سفر و استفاده‌ی کمتر از خودروی شخصی، از آلودگی محیط زیست بکاهید.
آدرس شادیاخ کجاست؟
محوطه‌ی باستان‌شناسی شادیاخ در استان خراسان رضوی، شهر نیشابور و خیابان عرفان این شهر قرار دارد. از نظر موقعیت جغرافیایی، این محوطه در نزدیکی آرامگاه عطار نیشابوری واقع شده است. در نقشه‌ی زیر، موقعیت مکانی و لوکیشن شادیاخ را مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره محله شادیاخ
ما پاسخ تعدادی از پرسش‌های احتمالی شما درباره‌ی محله‌ی شادیاخ را شرح داده‌ایم. چنانچه شما سؤال دیگری دارید، آن را در بخش دیدگاه‌های همین پست مطرح کنید:
تپه شادیاخ نیشابور کجاست و چه کاربردی دارد؟
این تپه در پشت محوطه‌ی باستان‌شناسی شادیاخ قرار دارد و امروزه به‌عنوان پیست موتورسواری استفاده می‌شود.
کاخ شادیاخ متعلق به چه دوره‌ای است؟
این کاخ در اوایل دوره‌ی حکومت طاهریان بنا شده و در دوره‌ی حکومت مغول ویران شده است.
معنی شادیاخ چیست؟
این واژه از دو قسمت «شادی» و «اخ» تشکیل شده و در کل به‌معنای شادی‌آفرین است.
