مجموعه کاخ گلستان؛ کاخ های قاجار و پهلوی

در دل تهران قدیم، درست کنار بازار بزرگ تهران، باغی جا خوش کرده که با گذر از دروازه‌هایش، گویی پا به تاریخ ایران می‌گذاری؛ مجموعه کاخ گلستان، میراثی بی‌بدیل و ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، که روایتگر شکوه هنر و معماری ایرانی در دوران قاجار و پهلوی است. این مجموعه با مساحت ۵/۴ هکتار، همچون نگینی در قلب شهر تهران، سال‌هاست شاهد رویدادهای بزرگ تاریخی و تصمیم‌های سرنوشت‌ساز شاهان بوده است.

اگر به دنبال تجربه‌ای متفاوت از جاهای دیدنی تهران هستید، کاخ گلستان شما را به سفری در زمان می‌برد؛ سفری که در دوران قاجار و پهلوی به اوج می‌رسد. حیاطی که روزی قدمگاه ناصرالدین‌شاه و رضا شاه بوده، امروز با تالارهای باشکوه، آیینه‌کاری‌های خیره‌کننده و باغی سرسبز، جلوه‌ای از تاریخ، هنر و قدرت ایران را پیش رویتان می‌گذارد. در ادامه این مطلب از دستی بر ایران، با بخش‌های مختلف کاخ گلستان، معماری منحصربه‌فرد و عکس‌های تماشایی آنبیشتر آشنا شوید.

تهران، بی‌کاخ گلستان، نیمی از خاطرات خود را از دست می‌دهد؛ این باغ، نگهبان رازهای سلطنت و آینه‌دار روزگار قاجار است.

-ملک‌الشعرای بهار، دیوان اشعار

تاریخچه کاخ گلستان

به احتمال قوی، تاریخ ساخت کاخ گلستان به ۱۴۰۴ میلادی و زمان دیدار امیر تیمور گورکانی، نخستین پادشاه تیموری، با کلاویخو، فرستاده‌ی پادشاه کاستیا برمی‌گردد. البته، در سفرنامه‌ی پیترو دلاواله و نیز به‌گفته‌ی سرمارتوس هربرت، جهانگرد و تاریخ‌دان انگلیسی، در سال ۱۶۲۸ میلادی و زمان پادشاهی شاه عباس یکم صفوی، در تهران و در محدوده‌ی حصار شاه طهماسب، چهارباغ و چنارستانی قرار داشته که گویا همان کاخ گلستان بوده است. با‌این‌حال، طبق منابع دقیق‌تر، اولین اقدامات برای ایجاد کاخ با احداث دیوان‌خانه‌ای در محدوده‌ی چنارستان شاه‌عباسی در سال ۱۶۶۸ میلادی و زمان حکومت شاه سلیمان صفوی، انجام شده است.

هرچند، بناهای موجود در مجموعه کاخ گلستان متعلق به دوره‌ی زندیه و پس از آن هستند و از بناهای دوره‌های پیشین اثری بر جای نمانده است. ازجمله‌ی این بناها عمارت سلطنتی، دیوان‌خانه‌ی بزرگ، باغی در کنار دیوان‌خانه و بنای حرمخانه، معروف به خلوت کریم‌خانی هستند که در دوره‌ی حکومت کریم‌خان زند ساخته شده‌اند. در همین دوره، دیوان‌خانه‌ای بزرگ به نام دیوان‌خانه‌ی دارالاماره بنا شد که بعدها در دوره‌ی قاجار نام آن به ایوان تخت مرمر تغییر کرد. کریم‌خان خندقی نیز در پیرامون مجموعه حفر و آن را با پل به شهر تهران وصل کرد.

اهمیت این مجموعه در دوره‌ی قاجار و با تاج‌گذاری آقامحمدخان قاجار در تهران بیشتر شد. در این دوره، عمارت چهارفصل، بالاخانه آقامحمدشاهی و اتاقی برای نقاشان به مجموعه اضافه شدند.

پس از آن، فتحعلی شاه نیز در تهران تاج‌گذاری کرد و به‌دلیل علاقه‌اش به مجموعه‌ی مزبور، ضمن افزودن تزییناتی به کاخ‌های موجود، مجموعه را از ضلع شمالی و شرقی توسعه بخشید. بدین منظور، در پشت دارالاماره، عمارتی به نام عمارت خورشید بنا کرد و در شمال آن، عمارت سروستان را در میان سروهای بلند ساخت. همچنین، در ضلع شرقی مجموعه تالاری به نام گلستان بنا کرد. عمارت بهشت آیین نیز یکی دیگر از بناهای ساخته‌شده توسط فتحعلی شاه قاجار بود. از سایر بناهای این دوره تالار الماس، ارگ سلطنتی محدوه‌ی حرمسرا، حیاط و عمارت چشمه هستند.

پس از آن، ناصرالدین‌شاه قاجار با عنوان اولین پادشاه ایرانی که سفرهایی به اروپا داشت، تغییراتی در مجموعه ایجاد کرد و در ساخت بناهای مجموعه از معماری اروپایی بهره برد. او تغییرات بسیاری در مجموعه ایجاد کرد و بناهای مختلفی بدان افزود. ازجمله‌ی این بناها موزه، کتابخانه، عمارت خوابگاه، عکاسخانه، بنای صندوق عدالت، شمس‌العماره، تلگرافخانه، قصر ابیض (موزه مردم‌شناسی)، تکیه دولت و… بودند.

بعدها تا آخر دوره‌ی قاجار هیچ تغییری از نظر معماری در مجموعه ایجاد نشد؛ اما بخشی از وقایع سیاسی مربوط به انقلاب مشروطه در این مجموعه به وقوع پیوستند و آن را از نظر تاریخی اهمیت بخشیدند.

در دوره‌ی پهلوی نیز دو پادشاه این سلسله در مجموعه کاخ گلستان تاج‌گذاری کردند. در این دوره، تغییرات و مرمت‌هایی در مجموعه صورت دادند تا مراسم تاج‌گذاری در آن به‌خوبی برگزار شود.

در نهایت، پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ خورشیدی، تیرهای چوبی مجموعه با تیرآهن تعویض شدند و سنگ مزار ناصرالدین‌شاه و فتحعلی‌شاه به خلوت کریم‌خانی انتقال یافتند. همچنین، حوض‌های قدیمی احیا شدند و پارکینگی به مجموعه اضافه شد. سپس، در سال ۱۳۹۲، مجموعه‌ی مزبور به ثبت ملی رسید و از طرف یونسکو نیز در فهرست میراث بشری ثبت شد.

کاخ گلستان کجاست؟ ورودی آن از کدام سمت است؟

این کاخ از معروف‌ترین مکان‌های دیدنی شهر تهران است. ورودی آن در بخش جنوب غربی آن و در خیابان پانزده خرداد و شمال میدان ارگ قرار دارد. برای بازدید از این کاخ می‌توانید موقعیت مکانی زیر را دنبال کنید:

ساختمان‌های سابق مجموعه کاخ گلستان

بناهایی که در ابتدا در این مجموعه وجود داشت و بعدها خراب شد‌ه‌اند و دیگر اثری از آنها باقی نیست، شامل خوابگاه ناصری، عمارت اندرونی، تالار خاقان مغفور، خروجی عمارت، عمارت صندوق‌خانه، رختدار‌خانه سلطنتی و تکیه‌ی دولت می‌شوند.

ساختمان‌های کنونی مجموعه کاخ گلستان

آنچه امروز در این مجموعه کاخ می‌توان دید شامل بناهای زیر است:

شمس‌العماره، خلوت کریم‌خانی، کاخ اصلی (شامل تالار سلام یا اتاق موزه و همچنین تالار آینه)، کاخ ابیض، حوض‌خانه، ایوان تخت مرمر، تالار عاج (سفره‌خانه)، تالار برلیان، تالار الماس، تالار بادگیر، تالار ظرف، حرم‌سرا، نقاره‌خانه، عمارت خوابگاه و چادر‌خانه.

شمس‌العماره، از ایده تا معماری نهایی

ناصرالدین شاه پیش از آنکه به اروپا سفر کند و بناهای غربی را از نزدیک ببیند، با دیدن عکس ساختمان‌های فرنگی به فکر ساخت بنایی همانند آن‌ها افتاده بود تا بتواند بر فراز آن نمایی از شهر را ببیند. اما ایده‌ی ساخت، پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا شکل گرفت و چنین شد که او تصمیم گرفت که با الهام از سازه‌های پیشرفته‌ای که در کشورهای خارجی دیده بود، کاخ ویژه‌ای بسازد.

شمس‌العماره در سال ۱۹۰۵ میلادی، دو سال بعد از شروع ساخت، تکمیل گردید. بنا معماری ایرانی دارد. در و پنجره‌ها و تزیینات داخلی، همه سنتی هستند؛ ولی از معماری غربی هم در آن تقلید شده است.

کاخ شمس‌العماره در ۵ طبقه و به‌ارتفاع ۳۵ متر ساخته شد و در زمان خود، بلندترین ساختمان ایران با سازه‌ای فلزی بود.

خلوت کریم خانی

این بنا در دوره‌ی کریم‌خان زند و به‌دستور وی ساخته شد. بعدها که آقامحمدخان قاجار بر لطفعلی‌خان زند پیروز گشت و دودمان زندیه را منقرض کرد، دستور داد استخوان‌های کریم‌خان را که در شیراز دفن بود، از خاک درآورده و به تهران منتقل کنند. استخوان‌ها را در زیرپله خلوت کریم‌خانی دفن کردند تا هر روز بر آن پای نهاده شود. آقامحمدخان گاهی از روی کینه با شمشیر بر خاک می‌کوفت و درباریان از روی چاپلوسی در لگدمال‌کردن مزار کریم‌خان زند با یکدیگر رقابت می‌کردند.

پس از سقوط سلسله‌ی قاجار، رضا‌شاه پهلوی دستور داد استخوان‌ها از آنجا خارج شوند و هر‌آنچه باقی مانده است برای دفن به قم منتقل گردد.

این بنا از دو جهت به‌نام خلوت کریم‌خانی معروف شد: نخست آنکه، ساخته‌ی کریم‌خان زند بود و دوم اینکه، آقامحمدخان قاجار در آنجا با استخوان‌های شاه زندیه خلوت می‌کرد.

این محل راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوان‌خانه و تالار تخت مرمر بود که در زمان ناصرالدین شاه بسته شد. او با بستن راه عبور از این بخش، گوشه‌‌ی دنجی برای خلوت‌کردن خود فراهم کرد.

کمال‌الملک تصویر زیبایی از حوض وسط این بنا کشیده است. آب این حوض از قنات شاهی تأمین می‌شد که پس از سرریز‌کردن به باغ گلستان می‌رفت.

تخت فتحعلی‌شاهی که از جنس مرمر بود و در دوره‌ی قاجار مدتی مقابل عمارت خروجی و بادگیر قرار داشت، در دوره‌ی پهلوی دوم به این مکان منتقل شد. در اطراف این تخت مرمرین اشعاری نوشته شده است که نشان از ساخت آن در عهد فتحعلی‌شاه است.

پس از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، سنگ قبر ناصرالدین شاه از حرم شاه‌عبدالعظیم در ری به این مکان انتقال یافت، سنگی مرمرین که تصویر تمام‌قد شاه بر آن نقر شده و اطراف آن با ظرافت بسیار به زینت یافته است.

تالار سلام (اتاق موزه) از کاخ اصلی

ساخت این تالار در سال ۱۸۷۶ میلادی، بعد از دو سال به پایان رسید. معمار آن، حاج ابوالحسن معمارباشی، ملقب به صنیع‌الملک بود. ابتدا تالار سلام، کاخ خورشید خوانده می‌شد؛ ولی بعد از اینکه تخت طاووس قاجاری به آن منتقل و آیین سلام در آنجا برگزار گشت، به‌نام تالار سلام مشهور شد.

ناصر‌الدین شاه پس از اولین بازدیدش از موزه‌های اروپایی، موزه‌ای در تالار سلام مجموعه کاخ گلستان برای نمایش برخی از اشیا نفیس ترتیب داد که دولت ایران جمع‌آوری کرده بود. بعدها مراسم تاج‌گذاری مؤسس سلسله‌ی پهلوی و پسرش (آخرین پادشاه ایران) در این مکان برگزار شد. محمدرضا شاه پیش از تاج‌گذاری تغییراتی بنیادین در تالار ایجاد کرد. بسیاری از گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌های تالار متعلق به عهد اوست. در دوران حکمرانی او، این تالار به موزه‌ی اشیا گران‌بهای شاهان پیشین تبدیل شد و اشیایی مانند زره شاه اسماعیل صفوی و تاج آقامحمد‌خان قاجار را در خود جای داد.

در حال حاضر نیز از این تالار به‌عنوان موزه استفاده می‌گردد و تندیسی از ناصرالدین‌ شاه، نشسته بر تخت طاووس در آن قرار دارد.

نگارخانه

این مکان بخشی از حوض‌خانه‌ی تالار سلام به حساب می‌آید که امروزه آثار هنرمندان ایرانی دوره‌ی قاجار، در آن نگهداری و نمایش داده می‌شود، آثار هنرمندانی چون کمال‌الملک.

تالار آینه کاخ اصلی

این تالار یکی از خاص‌ترین بناهای مجموعه کاخ گلستان و در همسایگی تالار سلام است. علاوه بر نوع تزیینات و موقعیت این تالار، شهرت آن بیشتر مدیون نقاشی رنگ‌و‌روغن مشهوری است که کمال‌الملک غفاری در سال ۱۹۳۰ میلادی در آنجا کشیده است.

آینه‌کاری‌ها و تزیینات این بنا چنان پرکار بوده که خلق آن‌ها تا پنج سال بعد از ساخت تالار ادامه داشته است.

تالار عاج (سفره‌خانه)

این مکان یکی از زیباترین میراث فرهنگ ملموس تزیین‌شده‌ی ایرانی است. در این تالار، هدایای پیشکش‌شده از طرف حاکمان و پادشاهان خارجی نگهداری می‌شد. در دوره‌ی رضاشاه، مؤسس سلسله‌ی پهلوی، این تالار مجموعه کاخ گلستان به سالن پذیرایی از مهمانان خارجی تبدیل گردید.

تالار برلیان

این عمارت در سمت شرقی تالار عاج قرار دارد. پیش‌تر، در محل آن عمارت بلور قرار داشت که از ساخته‌های دوره‌ی فتحعلی ‌شاه بود. به‌دلیل فرسودگی بنا، ناصرالدین شاه دستور به ویرانی و ساخت بنایی جدید در ارگ داد.

این عمارت در دوره‌ی پهلوی برای جلسات رسمی با سران کشورهای دیگر استفاده می‌شد.

کاخ ابیض (موزه‌ی مردم‌شناسی)

این کاخ را با الهام از ساختمان‌های اروپایی ساخته و دیوارهای خارجی آن را با گچ‌کاری سفید کرده‌اند. اشیا به نمایش درآمده در موزه‌ی مردم‌شناسی که در سال ۱۹۳۵ میلادی افتتاح شده است، در سال ۱۹۶۸ به این ساختمان منتقل شدند. این موزه در دو طبقه، مناظری از آیین‌ها، سنت‌ها و لباس‌های ایرانی را به نمایش می‌گذارد.

تالار بادگیر

این ساختمان را که می‌توان به‌وضوح از باغ میانی مجموعه کاخ گلستان مشاهده کرد، با تزییناتی جادویی، ازجمله نقاشی‌های زیبا و آینه‌کاری‌های چشمگیر پوشیده شده است. دلیل انتخاب این نام برای تالار بادگیر، چهار بادگیر تزیین‌شده با کاشی‌های آبی و زرد و سیاه، همراه با موزاییک‌کاری و بخش‌هایی طلا کاری است. این عمارت به‌دستور فتحعلی ‌شاه ساخته شد و بعدها ناصرالدین شاه آن را بازسازی کرد.

زیر بادگیرها، حوضی قرار داشت که باد از بادگیرها بر آن می‌وزید و باعث خنکی هوای اتاق تابستانی می‌شد. اگر شاهان قاجار در تابستان به ییلاق نمی‌رفتند، روزگار خود را در این عمارت سپری می‌کردند. تاج‌گذاری مظفرالدین‌ شاه در اینجا برگزار شد؛ زیرا در تابستان و گرما بود.

ایوان تخت مرمر

ساخت این رواق را به عهد کریم‌خان زند نسبت می‌دهند و از بخش‌های قدیمی ارگ شاهی به حساب می‌آید. ایوان تخت مرمر، رواقی است مزین به تختی مرمرین که از ۶۵ قطعه مرمر در اندازه‌های مختلف ساخته شده است. این تخت را در قرن ۱۹ میلادی، هنرمندان اصفهانی به‌سرپرستی استاد محمد‌ابراهیم اصفهانی ساخته شد که حجارباشی دربار بود. طراحی آن را میرزابابای شیرازی، نقاش‌باشی دربار برعهده داشت.

در ابتدا، این تخت نشیمن‌گاه ناصرالدین شاه بود که پذیرایی ملاقات‌های رسمی را در باغ روبه‌روی این رواق انجام می‌داد و صحنه‌ی خیره‌کننده‌ای خلق می‌کرد. آخرین مراسم رسمی برگزار‌شده بر این ایوان، مراسم تاج‌گذاری رضاشاه پهلوی در سال ۱۹۲۵ میلادی است.

تالار الماس

تالار الماس از بناهای قدیمی مجموعه‌ی کاخ گلستان محسوب می‌شود که آن را به عهد فتحعلی‌ شاه نسبت می‌دهند. در دوره‌ی ناصری تغییراتی در بنا رخ داد و دیوارهایی از آن را با کاغذ دیواری پوشاندند که هنوز هم بقایای آن‌ بر دیوارهای تالار الماس دیده می‌شود.

به‌دلیل نوع آینه‌کاری‌ها، بر این تالار نام الماس نهاده‌اند. در حال حاضر، این عمارت به موزه‌ای از اشیا دوره‌ی فتحعلی شاه اختصاص یافته است و زیرزمین آن به‌عنوان چایخانه استفاده می‌شود.

عمارت خوابگاه

این قسمت از بخش‌های جدید کاخ گلستان است که در سال ۱۹۵۳ میلادی ساخته شده. این بنا به‌مناسبت سفر ملکه‌‌ی بریتانیا، الیزابت دوم، به ایران ساخته شد و بعدها نیز به‌عنوان استراحتگاه شاه و رؤسای جمهور کاربرد داشت.

تالار ظروف

این بنا در سال ۱۹۶۵ میلادی بر خرابه‌های عمارتی قاجاری ساخته شد. تالار ظروف در شمال ساختمان سفره‌خانه قرار دارد. ظروف به‌یادگار‌مانده از عهد قاجار که در تالار سلام یا موزه نگهداری می‌شدند و اهدایی سران کشورهای اروپایی بودند، به ویترین‌های این تالار منتقل گشتند.

سرویس گوهرنشان اهدایی ملکه ویکتوریا و سرویس اهدایی نیکلای اول در زمره‌ی این ظروف عتیقه هستند.

حرم‌سرای ناصرالدین شاه

بیش از هر پادشاهی، کاخ گلستان کاخ ناصرالدین شاه بوده است؛ چراکه او در بین شاهان سه دودمان زندیه و قاجاریه و پهلوی بیش از همه، یعنی ۴۹ سال حکمرانی کرد. در زمان او، به‌دلیل زیاد‌شدن زنان شاه و جمعیت حرم‌سرا، دستور داده شد حرم‌سرایی بزرگ ساخته شود.

عمارت اندرونی کاخ گلستان دو در داشت که یکی به‌نام «الماسیه» به خیابان الماسیه باز می‌شد و دیگری در قسمت جنوبی عمارت و در نزدیکی حیاط تاج‌الدوله قرار داشته است.

این مجموعه یک حیاط مستطیل بزرگ داشت که استراحتگاه ناصری در میان آن بود و در اطراف، حیاط‌های کوچکی با خانه‌هایی درونشان بود. هرکدام از آن خانه‌ها به یکی از زنان شاه تعلق داشت. این حیاط‌های کوچک با دیوارهایی به‌ارتفاع حدود هشت متر، از محیط بیرونی گلستان جدا می‌شدند.

تمامی اتاق‌ها و راهروهای استراحتگاه با آینه‌کاری و نقاشی آراسته شده بود و شاهکاری هنری به حساب می‌آمد. رضاشاه که این حرم‌سرا را نماد شهوت‌رانی پادشاهان قاجار می‌دانست، دستور به ویرانی آن داد. این تنها ساختمان مجموعه کاخ گلستان بود که به‌دستور رضاشاه خراب شد و وزارت دارایی به‌جای آن ساخته شد.

کاشی‌کاری کاخ گلستان

یکی از برجسته‌ترین هنرها در کاخ گلستان کاشی‌کاری‌های آن است که ایجاد آن‌ها به دوره‌ی قاجار برمی‌گردد. در این دوره، پادشاهان و هنرمندان قاجاری، در کنار توجه به هنر ایرانی، علاقه‌ی بسیاری به مفاهیم غربی و اروپایی نشان می‌دادند و از معماری آن‌ها در مجموعه استفاده می‌کردند. همین باعث شد که طرح‌ها و مضامین کاشی‌کاری‌ها آمیخته با نوعی دوگانگی باشد. در واقع، بخشی از نقش‌های این کاشی‌‌ها جزو نقش‌های سنتی و اصیل ایرانی و بخشی دیگر نقش‌هایی به سبک هنری غربی و مدرنیته هستند. این سبک در اصطلاح معماری با عنوان کاشی‌کاری هفت‌رنگ شناخته می‌شود و نسبت به کاشی‌کاری معرق، زمان و هزینه‌ی کمتری نیاز دارد.

امکانات رفاهی کاخ گلستان

در مجموعه کاخ گلستان، امکانات رفاهی مختلفی همچون نمازخانه، سرویس بهداشتی، چایخانه و بخش عکاسی ایجاد شده‌اند که بازدیدکنندگان به فراخور نیاز از آن‌ها استفاده می‌کنند. در بخش عکاسخانه، لباس‌های دوره‌ی قاجار را در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهند تا با پوشیدن آن‌ها، عکس‌های جذاب‌تری بگیرند.

مجموعه کاخ گلستان، شاهدی بر رویدادهای تاریخی

این مجموعه یکی از میراث فرهنگی ایرانی در فهرست یونسکو است که شاهد رویدادهای تاریخی مختلفی ازجمله موارد زیر بوده است:

• پادشاهان قاجار ازجمله آقامحمد‌خان در آن به قدرت رسیدند.
• شورای ملی ایران در سال ۱۹۴۵ میلادی در آن افتتاح و اولین فصلش در آنجا برگزار شد.
• بعد از سقوط قاجاریه و آغاز سلسله‌ی پهلوی، شورای مؤسسان در آنجا برگزار گردید.
• رضاشاه که در سال ۱۹۲۵ میلادی به قدرت رسید، بر تخت مرمرین نشست و در سال ۱۹۲۶ میلادی، مراسم تاج‌گذاری خود را در تالار سلام برگزار کرد.
• محمدرضا شاه پهلوی هم مراسم تاج‌گذاری خود را در تالار سلام برگزار نمود.

پادشاهان پهلوی برای برگزاری مراسم‌های رسمی و پذیرایی از مهمانان خاص، به‌ویژه رؤسای دیگر کشورها، از مجموعه کاخ گلستان استفاده می‌کردند.

میراث فرهنگی ملموس ایرانی، بخشی از تاریخ زنده‌ی ایران را در خود دارد. افزون بر این، این مکان، مرکز برخی از توسعه‌های سیاسی انقلاب مشروطه نیز بوده است. این مجموعه، هرساله به‌خاطر معماری منحصر‌به‌فرد و ارزش‌های هنری و تاریخی‌اش، میزبان بازدید‌کننده‌های داخلی و خارجی است.

عکس‌های کاخ گلستان تهران

عکاس تصاویر: صادق میری و صفحه siavash_banaei@