عشایر ایران و سبک زندگی عشایری در ایران

همه ما درباره عشایر ایران شنیده ایم، اما درباره آنها چه می دانید؟ عشایر کسانی هستند که با عشیره، خانواده و تمامی متعلقات خود از جایی به جایی دیگر کوچ می کنند. کوچ نشینی برای عشایر یک شیوه زندگی است که در آن گله داری اساس فعالیت اقتصادی می باشد. تغییر مکان و مهاجرت گروههای انسانی دو خصیصه بارز زندگی عشایری هستند.

عشایر در این گونه کوچ های سالیانه یا فصلی به همراه حیوانات خود از اقامتگاههای موقت زمستانی به سوی چراگاههای تابستانی می روند و هنگامی که هوا سرد می شود، دوباره به اقامتگاههای زمستانی باز می گردند.

سرآغاز و علت زندگی عشایر ایران

کوچ نشینی از سده های بسیار قدیم آغاز شده است. این شیوه زندگی به شکل بسیار ساده ای شروع شد، لیکن جابجایی از مکانی به مکان دیگر هنوز ویژگی ثابت این سبک از زندگی می باشد. تحقیقاتی که بر روی شیوه زندگی کوچ نشینی انجام شده اند نشان می دهند که این پدیده بیشتر در سرزمین های نیمه خشک و حاشیه ای وجود دارد. به عبارت دیگر، در ناحیه هایی که قطعه زمین مناسبی برای کشاورزی وجود نداشته باشد، مانند سراشیبی ها یا زمین های سنگلاخ.

نظریه های مختلفی در خصوص علت های این شیوه زندگی مطرح شده اند. در اینجا می توان به برخی از آنها نظیر افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی ، ساختار اقتصادی یک جامعه، موقعیت های اجتماعی و سیاسی و عامل های بوم شناختی اشاره نمود.

عشایر ایران در طی تاریخ

به طور کلی، از زمانی که بشر قادر به تولید بیشتر غذا و انبار کردن آن شد، به یکجانشینی رو آورد. در ایران، به دلیل حمله های فراوان دشمنان خارجی، این روند شکل معکوس نیز داشته است. به طور مثال، در سده 13 میلادی و پس از حمله مغولان به ایران، بسیاری از یکجانشینان روستاها شهرها، به همراه گله هایشان پا به فرار گذاشتند و شیوه زندگی متحرک در دشت ها و کوهها را برگزیدند. نیاکان برخی از عشایر ایران، به همین ترتیب وارد زندگی کوچ نشینی شده اند.

در موردهای بسیاری، عشایر ایران در نبرد با دشمنان دارای نقش های کلیدی بوده اند. گاهی وقت ها، آنان به صورت یک ارتش مستقل یا یک نیروی کمکی متحد شده اند. تاریخ بر موردهای بسیاری از کمک تعیین کننده آنان در دفاع از کشور شهادت می دهد.

دو نوع کوچ نشینی عشایر

به طور کلی دو نوع کوچ نشینی در بین عشایر جهان وجود دارد:

1. کوچ نشینی افقی که در بیابان های خشک، مسطح و وسیعی صورت می گیرد که آب و علف به ندرت یافت می شود، مانند بیابان های عربستان سعودی.
2. 2. کوچ نشینی عمودی که در منطقه هایی با اختلاف ارتفاع بسیار صورت می گیرد و در آن مردم در جستجوی مطلوب ترین هوا برای خانواده ها و حیوانات شان از ارتفاع های پست به ارتفاع های بلندتر نقل و برعکس مکان می کنند، مانند ایران .

عشایر ایران در تقابل با کولی ها

عشایر همان کولی ها نیستند. کولی ها در گروههای کوچک و بزرگ در بسیاری از قسمت های دنیا پراکنده اند و به این سو و آن سو می روند. اگر چه ما بدرستی از تاریخ آنها اطلاعی نداریم، لیکن به نظر می رسد که خاستگاه آنان هندوستان باشد. رنگ پوست و لهجه آنان ما را بر آن می دارد که چنین بیندیشیم. در ایران، دوره گردی شیوه زندگی آنان است. کولی ها ابزارهای فلزی نظیر چاقو ، داس و …. نیز می سازند و برخی از ابزارهای کشاورزی را تعمیر می نمایند. آنها معمولا نزدیک روستاها چادر می زنند و با روستاییان معامله پایاپای و گاهی نقدی می کنند.

عشایر ایران را به این ترتیب می توان از کولی ها متمایز نمود که عشیره با یک الگوی کوچ نشینی مشخص از نقطه ای به نقطه ای دیگر کوچ می کند و در فصلی دیگر به همان نقطه آغازین باز می گردد. لیکن کولی ها الگوی مشخصی برای جابجایی ندارند و صرفا از جایی به جایی دیگر می روند، بدون آنکه الزاما به نقطه آغازین بازگردند.

برخی از کولی ها نوازندگان دوره گردی هستند که به هنگام برداشت محصول یا عروسی سرو کله شان پیدا می شود. و با مهارت تمام چند قطعه موسیقی می نوازند، آنها را شاد می کنند و در عوض قدری محصول می گیرند و می روند. آنها به هیچ وجه به زمین ها یا حیوانات وابستگی ندارند وهیچ نقشه روشنی برای کوچ ندارند. گاهی وقت ها، آنها به محل شروع سفر خود نیز باز نمی کردند.

رابطه بین کوچ نشینان و یکجا نشینان

تفاوت شیوه های زندگی روستاییان با عشایر غالب منتج به درگیری و گاهی اوقات منتج به وابستگی آنها به یکدیگر شده است. عشایر می توانستند تهدید عمده ای برای روستاییان باشند. در عین حال، آنها می توانستند عاملی اساسی برای رفع نیازهایشان باشند.

کوچ نشینان، نیمه کوچ نشینان و اسکان یافتگان

برخی از عشیره ها صرفا چادر نشین هستند و در جستجوی چراگاهها برای گله هایشان جابه جا می شوند. سایر عشیره ها هم در چادر زندگی می کنند و در ساختمان هایی بخصوص. کشاورزی طریقه نه چندان عمده دیگری برای امرار معاش آنها محسوب می شود. گروه سوم آنهایی هستند که دو مرحله پیشین را پشت سر گذاشته اند و سرانجام در نتیجه سیر نزولی در گله داری سنتی ، یکجا نشین شده اند.

عشایر ایران را می توان در هر یک از دسته بندی های فوق مشاهده کرد. برخی از آنها کاملا کوچ نشین هستند، و برخی دیگر کاملا اسکان یافته اند. عده ای هم نیمه کوچ نشین محسوب می شوند.

عشیره های بزرگ و کوچک در ایران

عشیره های بزرگ تحت نام های ترکمن، شاهسون، لر، بختیاری، قشقایی و … شناخته شده اند. عشایر دیگر آنهایی هستند که کوچکتر محسوب می شوند و در گذشته ناچار به یکجانشینی شده اند. بسیاری از آنها هیچ چاره دیگری جز آغاز مجدد کوچ نشینی نداشته اند. البته دلیل های روشنی نیز برای این کار آنها وجود دارد.

ساختار اجتماعی جامعه های عشایری

عشیره به عنوان یک واحد زندگی اجتماعی وظیفه های بسیاری دارد که باید به انجام برساند. نظامی برای متصل ساختن یک خانواده به كل عشیره مورد نیاز است . این نهاد عشیره ای، برای یکپارچه سازی عشیره از درون خودش نقشی حیاتی دارد. یکی از زیر شاخه های عشیره “خانواده” است.

پیوندهای عاطفی که در داخل و خارج از خانواده ها عمل می نمایند، پیوندهایی هستند به نام “همبستگی قومی” که در بین عشایر بسیار قوی تر از خانواده های اسکان یافته می باشند. در جامعه های عشایری ، تعریف و کارکردهای خاص یک خانواده عشیره ای با آنچه که ما این روزها در جامعه های مدرن شده می شناسیم، متمایز می باشند. یک خانواده عشیره ای بدون همسر نمی تواند هیچ معنایی داشته باشد و نمی تواند وظیفه هایش را به انجام برساند. در چنین خانواده ای، کل خانواده حائز اهمیت است، نه تک تک اعضای آن. این راز بقای یک خانواده عشیره ای می باشد.

گاهی وقت ها “چند همسری” هم در بین عشایر دیده می شود. چند همسری دیگر به معنای یک منبع کمک و مساعدت دیگر است که سرپرست خانواده به او نیاز دارد و تا بتواند از عهده مسئولیت های توسعه یافته اش بر آید. البته دلیل های دیگری نیز برای این پدیده وجود دارند که با بررسی های جامعه شناختی در بین عشایر ایران می توان آنها را مورد موشکافی قرار داد.

شرح وظیفه در خانواده های عشایری

شوهر، زن و فرزند هر یک به ادامه یافتن روند وجودی خانواده کمک می کنند. حتی بچه ها نیز از دوران بچگی شان شرح وظیفه هایی دارند که بستگی به جنسیت آنها دارد. آنها زندگی جدی بزرگسالی را می آموزند و تمرین می نمایند.

طبقه بندی های ساختار اجتماعی

در یک جامعه عشایری، رئیس های عشیره ها و سرنگهبانان متمول ترین ها هستند. کدخدایان، شیخ ها و رده های مشابه طبقه متوسط را تشکیل می دهند. مردم عادی هم اکثریتی هستند که زندگی های دشواری دارند. هر گروهی ویژگی ها، دارایی و مسئولیت متفاوت خویش را داراست. گاهی وقت ها با نگاه کردن به رنگ و ظاهر چادر عشایر ایران می توان گفت که به کدام طبقه تعلق دارند.

تنوع های بسیاری در زندگی های عشایری وجود دارند. مقوله هایی مانند فرهنگ، سنت ها، اقتصاد، اخلاقیات … جاذبه های بسیار قوی و نیرومندی هستند که می توان به بررسی شان پرداخت. در زندگی ساده عشایر می توان بسیار بیشتر از آنچه که تصور می رود، مطلب آموختنی یافت.