از آن جهت که «دی» در دین زرتشتی یکی از نام‌های خداوند است، از جمله ماه‌های مقدس به شمار می‌رود و آن را «ماه خداوند» می‌نامند. همچنین، نام سه روز از این ماه و سایر ماه‌ها از قبیل روز هشتم، پانزدهم و بیست‌و‌سوم، «روز دی» است. در ماه دی و روزهایی که با نام این ماه تداخل دارند، جشنی برگزار می‌شود که به نام «دیگان» مشهور است و از جمله آداب و رسوم ایرانی به حساب می آید.
جشن دیگان در کتاب دینی زرتشتیان
واژه‌ی «دی» در کتاب اوستا به صورت Dathush یا Dadhva آمده است و در واقع نوعی صفت است. این کلمه از مصدر کلمه Da به معنای دادن، ساختن و آفریدن است. بنابراین، در معنای دادار، آفریننده و پروردگار به کار می‌رود.
در آئین زرتشتی، زمانی که نام ماه و روز یکی می‌شد جشنی برگزار می‌کردند. از آن‌جایی که نام روز هشتم، پانزدهم و بیست و سوم هر ماه دی نام دارد، این روزها در ماه دی ارج نهاده می‌شوند.
زرتشتیان برای این‌که این سه روز با هم اشتباه گرفته نشوند به هنگام تلفظ در دنباله‌ی کلمه‌ی دی، نام روز بعد از آن را نیز ذکر می‌کردند. بدین ترتیب، نام روز هشتم به «دی بآذر»، روز پانزدهم به «دی بمهر» و روز بیست و سوم به «دی‌بدین» شهرت یافته بود.
زرتشتیان و به ویژه پارسیان، ماه دی را بسیار محترم می‌دانند و آن را «دی دادار جشن» می‌نامند. ابوریحان بیرونی نیز ماه دی را خورماه می‌نامید.
عید الاول و جشن دی دوم و سوم
زرتشتیان روز هشتم از ماه دی را به دلیل برخورد ماه و روز با عنوان جشن دیگان گرامی می‌داشتند. ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی خود از این جشن به نام عید دی الاول یاد کرده است. علاوه بر آن، کوشیار آن را «دی جشن» می‌نامد.
لازم به ذکر است که روزهای پانزدهم و بیست سوم ماه دی نیز که دیبمهر و دی‌بدین نام دارند، با عنوان جشن دیگان شناخته می‌شوند. با توجه به این‌که ابوریحان بیرونی روز هشتم را دی الاول نامیده است، روزهای بعدی به صورت دی دوم و سوم خوانده می‌شوند.
جشن سیر سور چیست؟
روز چهاردهم هر ماه «گوش» نام دارد. در دی‌ماه این روز به نام «سیرسور» شناخته می‌شود و مراسمی با همین عنوان در آن برگزار می‌کنند. در این جشن انواع غذاهایی را که با سیر طبخ می‌شوند بر سر سفره می‌آورند. کوشیار در کتاب خود روز پانزدهم از ماه دی، یعنی دیبمهر را روز خوردن سیر و نوعی گیاه دیگر به نام سَعتَر (یا آویشن) می‌داند.
در واقع، گذشتگان عقیده داشتند که خوردن سیر و برخی دیگر از سبزی‌ها باعث دفع شر و بیماری می‌شود. به همین دلیل آنها در برش‌های گوشت، سیر و سبزی‌هایی را قرار می‌دادند که آن را گندزدایی کنند و از سوء هاضمه جلوگیری به عمل آورند.
ریشه‌ی برگزاری این جشن به داستان کشته شدن جمشید به دست دیوان اشاره دارد. بعد از این‌که این اتفاق می‌افتد مردم آن دوران در کنار غذا از سیر استفاده می‌کنند تا به اصطلاح از شر شیاطین در امان باشند.
از طرفی، مردمان باستان وقوع بیماری‌ها را ناشی از نفوذ ارواح شیاطین و دیوان می‌دانستند. این عقیده هنوز هم در ذهن بسیاری از مردم نقش بسته است. آنها برای درمان برخی از بیماری‌ها نظیر صرع، غش (جن‌زدگی) و پاره‌ای دیگر از بیماری‌های روانی از فال‌گیران، دعانویسان و جن‌گیران کمک می‌طلبند.
مراسم جشن دیگان یا جشن دی دوم (بتیکان، دیبگان)
جشن دیگان با عناوین دیگری از قبیل بتیکان و دیبگان نیز شهرت دارد. در این روز، زرتشتیان از خمیر یا گِل، تندیسی از آدم درست می‌کردند و در راهروی خانه‌‌ی خود قرار می‌دادند و روز بعد آن را می‌سوزاندند. این رسم فقط در میان مردم عادی متداول بود. ابوریحان بیرونی در کتاب خود چنین می نویسد:
»این رسم به دلیل آن‌که نشانی از شرک و ضلال دارد، در زمان ما (زمان ابوریحان بیرونی) نیز متروک گردیده است»
علاوه بر آن، در جشن دیگان، سوسن دود می‌کردند و اعتقاد داشتند که با این کار تمام سالِ آنها به فراغت و شادمانی می‌گذرد و از تَنگ‌دستی در امان می‌مانند. همچنین، به عقیده‌ی آنها هر کس در روز جشن سیب می‌خورد و گل نرگس استشمام می‌کرد، در تمام سال گزندی به او نمی‌رسید.
امروزه، این رسوم به شکل دیگری در میان زرتشتیان معمول شده است. بدين گونه که آنها در روز جشن به نام یکی از مقدسان آشی به نام «اُماج» می‌پزند. سپس، مجسمه‌ای از خمیر درست می‌کنند و آن را داخل آش می‌اندازند. در نهایت، آنها این مجسمه را به آب روان می‌اندازند تا بیماری‌ها و مصائب را از آنها دور کند.
جشن دیگان از جمله آثار ناملموس ایرانیان است
آشنایی با آثار ملموس و ناملموس فرهنگی ایران، گام مهمی برای حفظ و بازیابی هویت فرهنگی محسوب می‌شود. بدین ترتیب، دستی بر ایران در راستای توسعه‌ی گردشگری میراث فرهنگی تلاش دارد به معرفی آثار ناملموس فرهنگی از قبیل جشن دیگان نیز بپردازد.
