محوطه های پیش از تاریخ دره خرم آباد؛ یادگار تمدن‌های باستانی ایرانیان

محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد، از کهن‌ترین و ارزشمندترین گنجینه‌های تاریخی غرب ایران با بیش از ۶۵ هزار سال قدمت است. این محوطه به ‌تازگی به ‌عنوان بیست‌ونهمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو (۲۰۲۴) به ثبت رسیده و جایگاه ویژه‌ای در تاریخ بشر یافته است.

با برخورداری از رودخانه‌های دائمی، غارهای آهکی و مراتع غنی، این منطقه همواره کانون شکل‌گیری تمدن‌های باستانی بوده است. کاوش‌های باستان‌شناسی، استقرار انسان‌های نخستین را در غارهای کلدر و یافته اثبات کرده و نقش محوری این محوطه را در مسیر مهاجرت‌های اولیه بشر به ایران و زاگرس نمایان ساخته است.

محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد، پلی تاریخی بین گذشته و حال، گنجینه‌ای بی‌بدیل در حافظه تمدن ایران است.

هر آیینه که از دل خاک ایران، یادگارهای کهن سر بزند، به تاریخ بلند یک ملت می‌نگریم که ریشه‌اش تا ژرفای هزاران سال پیش کشیده شده است.

دره خرم آباد کجاست؟

شهر خرم آباد، مرکز استان لرستان، به همراه کوهپایه‌ها و دره‌های پیرامون آن را می‌توان دره خرم آباد نامید که مهد سکونتگاه‌های اولیه بشر بوده‌اند. از هزاران سال پیش، این منطقه شاهد حضور نیاکان ما، سیر تحول زندگی آنها و انقراض برخی از آنها بوده است.

ثبت جهانی دره خرم آباد

در چهل‌وهفتمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در پاریس، محوطه های پیش از تاریخ دره خرم آباد با قدمتی بیش از ۶۵ هزار سال، به‌عنوان بیست‌ونهمین میراث فرهنگی ملموس ایران ثبت شد. این مجموعه کم نظیر شامل داده‌های ارزشمندی از مهاجرت انسان‌ها از آفریقا به اوراسیا و نقش محوری ایران در شکل‌گیری فرهنگ‌های پارینه‌سنگی ارائه می‌دهند.

ثبت جهانی این گنجینه، علاوه بر حفاظت از میراث بی‌بدیل لرستان، دیپلماسی فرهنگی ایران را تقویت و فرصتی استثنایی برای جذب گردشگران خارجی، رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال در استان‌های همجوار (همچون همدان، اصفهان و خوزستان) ایجاد می‌کند.

غارهای دره خرم‌آباد

محوطه های پیش از تاریخ دره خرم آباد شامل غارهای مختلفی به شرح زیر است:

غار کلدر  ( Kaldar Cave)

شمالی‌ترین نقطه شهر خرم‌آباد، نقطه آغازین درهU  شکل خرم‌آباد است. این غار یکی از کلیدی‌ترین سایت‌های باستان‌شناسی در مطالعه مهاجرت انسان‌ها از آفریقا محسوب می‌شود. 

غار یافته  (Yafteh Cave)

غربی‌ترین نقطه شهر خرم‌آباد را نشان می‌دهد و به‌عنوان نقطه پایانی دره خرم‌آباد، شواهدی از استقرارهای پارینه‌سنگی را در خود حفظ کرده است. 

غار قمری  (Ghamari Cave)

بخشی از زنجیره غارهای شاخص این مجموعه جهانی است که داده‌های باستان‌شناسی آن به درک فرآیندهای فرهنگی دوره پارینه‌سنگی در غرب آسیا کمک شایانی می‌کند. 

غار کنجی  (Kunji Cave)

این غار در کنار دیگر سایت‌های مجموعه، نقش محوری در ترسیم الگوهای مهاجرت انسانی و توسعه فناوری‌های ابزارسازی در دوره‌های پیش از تاریخ ایفا می‌کند. 

غار گیلوران  (Gilvaran Cave)

شواهد کشف‌شده در این غار، گواهی بر تعاملات انسانی و سازگاری با محیط زاگرس در بازه زمانی بیش از ۶۰ هزار سال پیش ارائه می‌دهد. 

پناهگاه سنگی گرارجنه  (Gar Arjeneh Rock-Shelter)

به‌عنوان یکی از اجزای کلیدی مجموعه ثبت‌شده، این پناهگاه صخره‌ای اطلاعات ارزشمندی از الگوهای استقراری و شیوه‌های معیشتی انسان‌های پارینه‌سنگی را در دل خود نگه داشته است.

تاریخچه نام شهر و دره خرم آباد

شاپور خواست (خرم آباد کنونی) یکی از شهرهای مهم دوره حکومت ساسانیان است که به دستور شاپور دوم بنا نهاده شده است. متاسفانه پس از حمله قوم مغول به ایران، بناهای شهر شاپورخواست به طور کلی نابود شدند و از آن جز ویرانه ای باقی نماند.

نام دره خرم آباد تا قبل از پایان یافتن حکومت مغولان یعنی اواخر قرن 13 میلادی، در متون تاریخی وجود نداشت. با از میان رفتن دولت خوارزمشاهیان و مغولان، در قرن 14 میلادی، آثار تمدن باستان ایرانیان در اطراف قلعه فلک الافلاک به وجود آمدند و تمدن غنی دره خرم آباد به تدریج در راه شکوفایی خود قدم نهاد.

رونق و شکوفایی دره خرم آباد از دوران صفویه و در زمان حکومت شاه عباس اول آغاز گشت و تا دوران قاجاریه و زندیه نیز ادامه داشت.

مروری بر تاریخچه دره خرم آباد

سنگ نوشته ها، طبیعت بکر و زیبا، نهرهای آب و بناهای تاریخی در این محل، نشان از رونق تدریجی تمدن و حیات در دره خرم آباد می باشند. شهر خرم آباد در طول تاریخ، مسیر گذر سلسله های سلجوقیان، آل حسنویه، ساسانیان، اتابکان، صفویان، قاجار و پهلوی بوده است.

این دره که از جاهای دیدنی خرم آباد است، در صد سال اخیر مورد پژوهش های باستان شناختی قرار گرفته است. سهم مطالعات باستانی و تاریخی که به دوران سنگ و مس مربوط می شود بسیار اندک است و بیشتر مطالعات به دوران پارینه سنگی، کاوش در غارها، پناهگاه های صخره ای و نیز حول محور شهر شاپورخواست و قلعه افلاک مربوط می شود.

تاریخ شناسان، باستان شناسان و محققان زیادی در طی سال های متمادی به مطالعه و بررسی تمدن ایرانی در دره خرم آباد مشغول بوده اند. نتایجی که از همه این یافته ها به دست آمده اند، بیانگر ویژگی های خاص خرم آباد می باشند. هنری فیلد در سال 1950 میلادی، ابزارهای سنگی مربوط به دوره پارینه سنگی را در غار کنجی خرم آباد جمع آوری نمود. رایت و همکارانش در سال 1975 میلادی موفق به کشف آثار سفالی در غار کنجی خرم آباد شدند. طبق نظر این گروه تحقیقاتی، این آثار به دوران گودین مربوط می شود.

شواهد باستان شناسی در طول دوره مس و سنگ در دره خرم آباد نشان می دهند این منطقه با گسست های کوتاه مدت همراه بوده است. این منطقه دارای ویژگی های منحصر به فرد خود بوده که موجب شده است در دوران قدیم با نواحی دیگر زاگرس متفاوت باشد و فرهنگ خاص خود را با ویژگی های محلی به نمایش بگذارد.

آب و هوا و موقعیت جغرافیایی دره خرم آباد

شهر خرم آباد، شهری با اقلیم کوهستانی و مناظر بکر و طبیعی چشم نواز است. این شهر از سمت شمال به شهرستان بروجرد و سلسله، از سمت شرق به الیگودرز و درود، از سمت جنوب به شهرستان اندیمشک در خوزستان و از سمت غرب به شهرستان های پیرامون پلدختر مشرف می باشد.

آب و هوای دره خرم آباد، مدیترانه ای و معتدل است و میزان بارندگی در آن در مقایسه با سایر شهرهای اطراف، نسبتاً زیاد است. آب و هوای نیمه مرطوب این منطقه موجب پیدایش تنوع گونه گیاهی و چشمه های زیر زمینی درون شهر شده است. در فصل زمستان، میزان رطوبت هوا و بارندگی سالانه در دره خرم آباد به حداکثر مقدار خود می رسد.

طبق گزارشات هواشناسی، حداکثر دمای هوا در دره خرم آباد معادل 47 درجه سانتی گراد و حداقل دما، برابر با 14- درجه سانتی گراد و میانگین دمایی 2/17 درجه اعلام شده است. خرم آباد دارای اقلیم نیمه مرطوب با تابستان گرم و زمستان های نسبتاً سرد است.

دره خرم آباد تقریباً نیمی از روزهای سال را در شرایط خشکی به سر می برد و این دوره پس از پایان ماه آبان به پایان می رسد. بارندگی، تغییرات دمایی در طول شبانه روز، و میزان رطوبت هوا در دره خرم آباد مهم ترین عوامل مؤثر در تنوع آب و هوایی و پوشش های گیاهی این منطقه هستند که از دیرباز آن را مطلوب سکونت کرده اند.

بناهای تاریخی، نمادی از تمدن های باستان ایرانیان در این منطقه

دره خرم آباد یکی از مناطق زیبای ایران است که بناها و آثار باستانی منحصر به فردی را در دل خود جای داده است. این بناها نقش مهمی در شکل گیری تمدن های باستانی ایرانیان داشته اند. از مهم ترین جاذبه های این منطقه از استان لرستان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قلعه فلک الافلاک: قدمت این بنا به دوران ساسانیان باز می گردد. بنای کنونی این قلعه در حدود سده 13 میلادی بازسازی شد.
• سنگ نبشته: این بنا یک کتیبه سنگی است که با خط کوفی و فارسی روی آن نوشته شده است. قدمت این بنای باستانی به دوران سلجوقیان، حدود سده 12 میلادی می رسد.

• گرداب سنگی: این بنا به دوران ساسانیان و حدود سده 13 میلادی باز می گردد.

• مناره آجری: این بنا یک مناره بلند با ارتفاع حدود 30 متر، دارای 99 پلکان است که بر روی یک سکوی سنگی قرار دارد. قدمت این بنای تاریخی به سده 10 میلادی می رسد.

• پل شاپوری: قدمت این بنا و دوره ساخت آن مربوط به دوران حکومت ساسانیان است.
• حمام تاریخی گپ: قدمت این بنا به دوران صفویان باز می گردد.

• مقبره شجاع الدین خورشید: این بنا در دوران صفویان و در دوره حکومت اتابکان لر و مقارن با فرمانروایی شجاع الدین خورشید ساخته شده است.
• پل آجری: قدمت این پل به دوران صفویان مربوط می شود.
• کاروانسرای شهنشاه: این بنا در دوره صفویان ساخته شده است.

اهمیت این دره در شکل گیری تمدن باستان ایرانیان در منطقه غرب ایران

گذر حکومت های مختلف از منطقه خرم آباد موجب پیدایش آثار تاریخی و فرهنگ های متنوع در این منطقه شده است. تمام جاذبه های گردشگری که در دره خرم آباد وجود دارند به دوره های مختلفی از تاریخ ایرانیان مربوط می شوند. دو مثال عینی عبارتند از:

• قلعه تاریخی و با شکوه فلک الافلاک به دوران ساسانیان باز می گردد، و
• مناره آجری در قرن دهم، سنگ نبشته در قرن دوازدهم و … ساخته شده اند.

وجود آثاری که به دوران مختلف تاریخی در دره خرم آباد مربوط می شوند، حاکی از چگونگی روند شکل گیری تمدن های باستانی ایرانیان در این منطقه از استان لرستان می باشد. این آثار گواه بارزی از نقش تعیین کننده دره خرم آباد در شکل گیری تمدن های باستانی ایرانیان می باشند.

درجه حرارت موافق و رطوبت لازم جهت کشاورزی و سکونت یکجانشینان دوران باستان در این ناحیه از فلات ایران از جمله عوامل اقلیمی برای شکل گیری تمدن باستان ایرانیان در منطقه غرب ایران بوده است.

نوع فرهنگ و پوشش مردم خرم آباد با اقوام لر، یکی از نشانه های غنی بودن تمدن باستانی این منطقه می باشد که ریشه در روزگاران قدیم دارد.

پوشش زنان خرم آبادی با سربندهای رنگی زیبا و لباس های بلند با رنگ های جذاب می باشد. پوشش مردان لر شامل یک دستار بر روی سر، کت نیم تنه و شلوار محلی لرستانی است. اینها همه حاکی از قدمت فرهنگ بومی پوشش و لباس در دره خرم آباد هستند. البته، افراد جوان تر از رنگ های شادتر و افراد مسن تر از رنگ های تیره تر استفاده می کنند.