همانطور که از نام این سلسله برمیآید، «علویان» به پیروان علی، اولین امام شیعیان اطلاق میشود. با مطالعه خلاصه تاریخ ایران متوجه می‌شوید آنها گروهی از شیعیان بودند که از رهبر خود، حسن ابن زید، پیروی می‌کردند. به همین دلیل نام دیگر آنها زیدیان است. آنها طرفدار امامان و مخالف نظام خلافت بودند؛ به همین دلیل به غضب حاکمان عباسی گرفتار می‌شدند.
علویان در دوران ایران پس از اسلام، به ایرانیان اصرار می‌کردند مکتب آنها را بپذیرند، مکتبی که علیه حاکمان بغداد بود. ازاین‌رو، حتی برخی از افرادی که به باورهای ایران باستان اعتقاد داشتند، مجذوب آنها شده بودند. این امر خلفای بغداد را نگران کرده بود.
شروع تاریخ علویان از طبرستان
در آن روزگار، طبرستان به‌دلیل موقعیت جغرافیاییاش، دسترسی سختی داشت و تقریباً از مناطق همسایه‌ی خود تأثیر نمی‌گرفت. کوههای سخت‌گذر و رودهای متعدد و زمینهای باتلاقی و جنگلی، نفوذ به طبرستان را سخت می‌کرد. سرزمین طبرستان از شمال نیز با دریا محصور بود و ناآشنایی مردم آن زمان با فنون دریانوردی باعث می‌شد که حمله‌ای از طرف دریا طبرستان را تهدید نکند. مردمان طبرستان نیز ورزیده و جنگاور بودند و برای حفاظت از خویش دژهای فراوانی ساخته بودند.
همین عوامل موجب انزوای سیاسی و استقلال نسبی طبرستان در آن روزگار شده بود.
اهالی طبرستان روی خوشی به حکومت اعراب و خلفا نشان نداده بودند و در طول سال‌های اشغال ایران بهوسیلهی اعراب، اهالی دیلم و طبرستان در برابرشان سر تسلیم فرود نیاوردند.
طبیعت سخت و نفوذناپذیر و داشتن دشمن مشترک (حکومت عباسی) با دیلمیان، علویان را به سمت طبرستان کشاند و این آغازی بر تاریخ علویان در ایران بود.
تشکیل حکومت علویان
بعد از آنکه حسن ابن زید از ری به منطقه‌ی طبرستان رفت، مردم محلی و دیلمیان اتحاد خود را با او اعلام کردند و حمایت مالی خود را از او آغاز نمودند. درنتیجه، او توانست کارزار مذهبی خود را با آرامش فکری برپا کند و تاریخ علویان را وارد مرحله‌ی تازه‌ای نماید.
علویان بعد از مدتها درگیری پراکنده با خلفای عباسی توانستند حکومتی دینی بنا کنند که کاملاً با حکومت عباسیان تفاوت داشت. به‌دلیل آنکه حسن ابن زید رهبر علویان بود، آنان را در تاریخ بهنام «زیدیان» نیز می‌شناسند.
تاریخ علویان در جنوب دریای کاسپین
حسن ابن زید تلاش برای حذف عوامل عباسیان از هر موقعیت و منصبی در منطقه را آغاز کرد. از آن جایی که نظام خلیفه‌ای آنها را چندان جدی نمی‌گرفت، موفق شدند تعداد و قدرتشان را در طبرستان و رویان، در جنوب دریای کاسپین، افزایش دهند.
در آن زمان، طاهریان «ساری» را به پایتختی برگزیده بودند. حسن ابن زید که لقب «داعی کبیر» داشت، نمایندگانی به نقاط مختلف طبرستان فرستاد تا مردم را علیه طاهریان بشوراند. درنهایت، جنگی بین سپاه طاهریان و علویان درگرفت و در آن جنگ علویان پیروز شدند. محمد علوی، سر محمد اخشید، فرمانده‌ی طاهریان را از تن جدا کرد و برای داعی کبیر فرستاد.
سراسر دوره‌ی حکومت داعی کبیر در جنگ با سامانیان و طاهریان گذشت. بارها مناطقی از طبرستان و گرگان میان این حکومتها دست‌به‌دست شد و درنهایت، رهبر علویان، حسن ابن زید، توسط طاهریان شکست خورد و به دیلم گریخت. او در آنجا آموزشهای خود را ادامه داد و توانست بعد از مدت کوتاهی دوباره طبرستان و گرگان را بگیرد. حتی یعقوب لیث نیز نتوانست این مناطق را از علویان پس بگیرد.
علویان جدی گرفته شدند
در آن زمان، پرچم‌های استقلال در هر جایی از حکومت عباسی برافراشته می‌شد و باعث آشفتگی سیاسی حکومت عباسی شده بود. عباسیان زمانی قیام علویان را جدی گرفتند که آنها قصد تصرف خراسان را داشتند.
تاریخ علویان در ایران گواهی می‌دهد که آنها در رسیدن به این هدف موفق نبودند و سامانیان این منطقه را گرفتند. در پی آن، اقوام گیل و دیلم مدتی در برابر تأثیر سامانیان مقاومت کردند. در قلب آن جنبشها، احساسات پر از اشتیاق ضدخلیفهای و تمایل به طرفداری از امامت حس می‌شد.
جانشینان حسن بن زید و افول تاریخ علویان
حسن ابن زید یا داعی کبیر در سال ۸۸۳ میلادی (۲۷۰ قمری) درگذشت و برادرش محمد ابن زید با لقب «داعی صغیر» جانشینش شد. داعی صغیر هفده سال بر طبرستان حکومت کرد و بالاخره بهدست سامانیان کشته شد. بعد از مرگ، سر او را به بخارا و مرو و پیکرش را به گرگان فرستادند.
با مرگ داعی صغیر، قدرت و انسجام از حکومت علویان رخت بر بست و شیرازه‌اش از هم پاشید. گروهی از علویان در بخش‌هایی از شمال ایران حکومت را به دست گرفتند؛ اما ظهور آل‌زیار و بعدها آل‌بویه، مجال قدرت‌نمایی به آنها نداد. البته عالمان دینی و بزرگان علوی در گیل و دیلم و طبرستان صاحب احترام و نفوذ بودند و ارتباط صمیمانه‌ای با حکام داشتند و گاه با آنها بهعنوان رهبران دینی و سیاسی بیعت صورت می‌گرفت.
تأثیر علویان بر جنبش‌های بعدی
علویان در گسترش اسلام و تشیع در منطقه‌ی جنوب دریای کاسپین نقش بهسزایی داشتند. ناصر اطروش یکی از علما و فرمانروایان علوی بود که در راه گسترش اسلام تلاش بسیار کرد و بسیاری از مردم گیلان را به این دین راهنمایی نمود. از او کتابهای فقهی بسیاری به جا مانده است.
علویان منطقه‌ی شمال ایران را به مرکزی برای شیعیان تبدیل کردند و راه را برای حکومتهای شیعه‌ی دیگر، مانند آل‌بویه و جنبش اسماعیلیه هموار نمودند. در تاریخ علویان ذکر شده است که قرن‌ها بعد، آنها در یمن قدرت را به دست گرفتند و نقش واسطه میان یمن و مصر را ایفا کردند.
تلاش‌های ایرانیان
از آغاز حکومت طاهریان تا پایان حکومت علویان در طبرستان، ایرانیان هرگز با بیتفاوتی در برابر خلفای عباسی سکوت نکردند. آنها به هر طریق ممکن مقاومت کردند. عناصر قومی و مذهبی را باهم تلفیق کردند و به شکلگیری فرهنگ و معارف اسلامی در مقیاسی درخورتوجه و بهشیوهای چشمگیر کمک کردند.
تاریخ علویان نشان می‌دهد که ایرانیان نقش مهمی در پیشرفت زمینههای مطالعات مذهبی داشتهاند، مطالعاتی مانند تفسیر قرآن، فلسفه، پزشکی، ریاضیات و ستارهشناسی. دستاوردهای فرهنگی ایرانیان در این دوره چشمگیر بوده است. البته، آنها باید کتابهای خود را به زبان عربی مینوشتند؛ زیرا زبان فاخر آن دوران بود، زبانی که حاکمان عرب بغداد آن را الزام می‌کردند.
پرسش‌های متداول درباره تاریخ علویان
اگر پاسخ پرسش خود در مورد تاریخ علویان را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
تاریخ علویان شامل چه دوره‌ای می‌شد؟
علویان در فاصله‌ی سال‌های ۸۶۴ تا ۹۲۸ میلادی در طبرستان و گیلان حکمرانی کردند.
آیا علویان ریشه و تبار ایرانی داشتند؟
خیر. علویان از ساداتی بودند که به ایران مهاجرت کردند و نسب خود را به علی بن ابیطالب می‌رساندند.
مرکز اصلی حکومت علویان کجا بود؟
علویان بیشتر در جنوب دریای کاسپین و طبرستان فعالیت می‌کردند.
چرا علویان به نام زیدیان نیز مشهورند؟
چون پایه‌گذار حکومت علویان، فردی بهنام «حسن ابن زید» بود و علویان پیرو مکتب زیدیه نیز بودند.
