ایران قبل از اسلام؛ نکات برجسته، تحلیل

در تاریخ ایران قبل از اسلام، پیشینه‌ای گسترده و غنای فرهنگی متنوعی وجود دارد که در این فرصت، آن را می‌کاویم. به‌طور خلاصه، تاریخ ایران را می‌توان به دو دوره‌ی مهم تقسیم کرد که وقایع آن‌ها تأثیرات زیادی بر تاریخ مردمی داشته است که در داخل و خارج این کشور زندگی می‌کنند. در این مطلب، درباره‌ی تاریخ ایران قبل از اسلام صحبت خواهیم کرد.

در طی سفر در ایران و آشنایی با تاریخ این کشور، متوجه خواهید شد که ایرانی‌ها متحمل آشوب‌ها، بی‌‌ثباتی‌ها و هجوم‌‌‌های بسیار شده‌اند. بسیاری آمده‌اند و رفته‌اند و تأثیرات قوی خود را باقی گذاشته‌اند و از تأثیرات قوی فرهنگ، هنر، معماری، علم و …ایرانیان نیز تأثیر پذیرفته‌اند.

نکات برجسته‌ی تاریخ ایران قبل از اسلام

ایرانیان رویدادها، نوآوری‌ها، اختراعات زیادی از دوران باستان به جهان ارائه کرده‌‌اند که در ادامه به چند نمونه از آن اشاره خواهیم کرد:

امپراتوری‌های بزرگ ایران در دوران قبل از اسلام

چندین گروه قومی در قسمتی زندگی می‌کرده‌اند که امروزه ما آن را فلات ایران می‌نامیم؛ اما مردم ساکن در این منطقه، قلمروهای خود را به‌شکل دولت‌های بزرگ، امپراتوری‌های منطقه‌ای، امپراتوری‌های جهانی و… اداره می‌کرده‌اند.

تمدن عیلام

تمدن عیلام در میان‌رودان را می‌توان قدیمی‌ترین تمدن فلات ایران دانست. آن‌ها حدود ۵هزار سال پیش بر جنوب ایران تا هند مسلط بودند. شوش مهم‌ترین شهر عیلامیان و قدیمی‌ترین شهر جهان است. این شهر و انشان مرکز حکومت پادشاهی عیلام بوده‌اند.

حکومت مادها

مادها اولین آریایی‌هایی بودند که حدود ۱۰۰۰ سال پیش، امپراتوری بزرگی در ایران قبل از اسلام بنا نهادند و به حکومت بی‌رحمانه‌ی آشوری‌ها پایان دادند. آشوریان جنگجویانی حرفه‌ای و بی‌رحم بودند. آنان خشونت علیه دشمنان را باعث رضایت خداوند خود می‌دانستند. آشوری‌ها در سال 810 پیش از میلاد، به سکونتگاه مادها حمله کردند و صفحات غربی فلات ایران را تصرف نمودند.

این حملات بعد از آن هم تکرار شد تا بالاخره در اواخر سده‌ی هشتم پیش از میلاد، مادها باهم متحد شدند و پس از صد سال جنگ با آشوریان و پس‌راندن آن‌ها، حکومت مادها را بنا نهادند. این حکومت 120 سال دوام آورد و درنهایت به‌دست کوروش بزرگ نابود گردید.

هخامنشیان، امپراتوری بی‌مانند ایرانی

کوروش کبیر با شکست آستیاگ، پادشاه ماد، سلسله‌ی هخامنشیان را بنا نهاد. هخامنشیان اولین حکومت مرکزی پهناور ایران را تشکیل دادند که از غرب چین تا شرق اروپا و از کوه‌های قفقاز تا جنوب کشورهای کوچک امروزی در پایین خلیج‌فارس گسترش یافته بود. در میان تمامی امپراتوری‌ها ایران، امپراتوری پارس‌ها که کوروش بزرگ در سال ۵۵۰ پیش از میلاد بنا نهاد، تنها حکومتی بود که براساس احترام به تمامی گروه‌های قومی و تحمل باورها و سنت‌های گوناگون شکل گرفت. کوروش پدر ایران است. فقط به‌دلیل دستاوردهای او بود که امروز کشوری به‌نام ایران وجود دارد.

سلوکیان، حکومتی بیگانه

اسکندر مقدونی حکومت هخامنشیان را از بین برد و سلوکوس، یکی از سرداران جنگی یونانیان، حکومت ایران را به دست گرفت و پایه‌گذار سلسله‌ی سلوکیان در ایران شد. حکومت سلوکیان به‌دست پارت‌ها (اشکانیان) منقرض گشت؛ اما یادگارهایی از شیوه‌ی زندگی و هنر و معماری آن‌ها در فرهنگ ایران به جا ماند که به‌نام «فرهنگ هلنی» شناخته می‌شود.

اشکانیان و ساسانیان

پارت‌ها و ساسانیان دو امپراتوری پرقدرت در ایران قبل از اسلام بودند که در گسترش هنر و فرهنگ ایرانی به نقاط مختلف جهان نقش داشتند. این دو قوم، حکومت‌هایی قوی و باثبات در ایران باستان به وجود آوردند که فضا را برای رشد و شکوفایی هنر و معماری و دانش فراهم آورد.

اینان فرهنگ ایرانی را به چنان غنایی رساندند که این تمدن، حتی قرن‌ها بعد، بر حکومت‌های غیرایرانی که با تهاجم این سرزمین را به چنگ آورده بودند اثر می‌گذاشت؛ چنان‌که حکومت‌هایی چون بنی‌عباس، سلجوقیان، ایلخانیان (مغول‌ها) و تیموریان، شهرهای مرکزی خود را در ایران تعیین می‌کردند و از این شهرها حکمرانی می‌کردند. آنان خیلی زود تحت‌تأثیر فرهنگ ایرانی قرار می‌گرفتند و از مشاوران و وزیران ایرانی برای اداره‌ی امور بهره می‌جستند.

ادیان باستانی ایرانیان در دوران پیش از اسلام

با مطالعه‌ی تاریخ ایران قبل از اسلام درمی‌یابید که این کشور، سرزمین ادیان باستانی بوده است، ادیانی که بر دین‌های دیگری که بعدها ظهور می‌کردند تأثیر می‌گذاشته. با سفر در ایران، دربارۀ ادیان باستانی، نظیر آیین میترا، آیین زرتشتی و آیین مانی اطلاعاتی خواهید یافت. هرکدام از این ادیان بر مردم زمان خود تأثیر بسیاری گذاشته‌اند و پیروان زیادی یافته‌اند.

آیین میترائیسم

آیین میترا یا آیین مهرپرستی، دینی بود که پیروان آن، ایزد نور و روشنایی، میترا را می‌پرستیدند که خدای قدیمی ایران است. میترا به‌طرز گسترده‌ای در میان ایرانیان پرستیده می‌شد و در گذر زمان، ادیان بعدی نیز این خدا را می‌پرستیدند. در دوران جنگ‌های ایران و روم، این دین به روم راه یافت و تأثیر وصف‌‌ناپذیری بر دین مسیحیت گذاشت که اثر آن بعدها پدیدار شد.

پیروان این دین پنج بار در روز و در زمان‌های خاص، بر اساس موقعیت خورشید در آسمان نیایش می‌کردند. آن‌ها معتقد بودند که میترا سوار ارابه‌ای به آسمان‌ها رفته است و روزی دوباره به زمین باز خواهد گشت.

آیین زروانی

عنصر اصلی این دین «زمان» است. آیین زروانی میان مادها و پیش از ظهور امپراتوری هخامنشیان رایج بوده است. بعدها، مغ‌های ماد باورهایی از این دین را وارد آیین‌های زرتشتی نمودند. «زمان ازلی» و «خدای یگانه» از مفاهیم این دین هستند.

آیین زرتشتی

تاریخ ایران قبل از اسلام شاهد ظهور زرتشت، این پیامبر ایرانی بود. وی آیین زرتشتی و اعتقاد به یک خدا (یکتاپرستی) را به ایران و جهان هم‌عصر خود معرفی کرد و این دین را در میان مردم رواج داد. زرتشتیان به زندگی روح بعد از مرگ و حفاظت از چهار عنصر اصلی در طبیعت اعتقاد قطعی داشتند. آن‌ها معتقد بودند که انسان باید آب، خاک، هوا و نور را تمیز و دور از هرگونه آلودگی نگه دارد.

دین زرتشتی یکی از ادیان رسمی در ایران امروزی است و پیروانی دارد که پنج بار در روز، براساس موقعیت خورشید در آسمان، به معبدشان، آتشکده می‌روند و نیایش می‌کنند.

آیین مانوی

پیامبر ایرانی دیگری به‌نام «مانی»، آیین مانوی را آغاز کرد. این آیین در طول قرن سوم تا هفتم میلادی رواج یافت. مانی را می‌توان کنشگری اجتماعی دانست که در راه برپایی اخلاق نیکو و عدالت اجتماعی در جامعه تلاش می‌کرد، آن‌هم زمانی که ساسانیان در ایران در قدرت بودند. از آن‌جایی‌که این سلسله را روحانیون زرتشتی پشتیبانی و اداره می‌کردند که در ساختار قدرت بودند و آن‌ها تحمل ادیان دیگر را نداشتند، پیروان آیین مانی بسیار اذیت و آزار دیدند. برخلاف تمام دشواری‌ها، آن‌ها باورهای خود به دو قدرت اصلی جهان را حفظ کردند: یک دنیای روحانی خوب از جنس روشنایی و یک دنیای مادّی شیطانی از جنس تاریکی.

در این دین، عناصری از باورهای زرتشتیان و مسیحیان و بوداییان دیده می‌شود؛ زیرا مانی معتقد بود که باید نسخه‌ای کامل از این باورها را ارائه و پیشرفت دهد. او بر این باور بود که پیروان این ادیان، باورهایشان را نابود کرده یا آن‌ها را اشتباه تعبیر کرده‌اند. این نبرد مداوم میان سران قدرت روشنایی و تاریکی، نوعی ثنویت (دوخدایی) اخلاقی‌ ایجاد کرده بود که مردم را به انتخاب یکی از آن‌ها دعوت می‌کرد: خیر یا شر.

مهندسی و معماری در ایران قبل از اسلام

در طی تاریخ ایران قبل از اسلام، معبد زیگورات دوران عیلامی‌ها، کاخ هخامنشیان شامل تخت‌جمشید و کاریز زیرزمینی و همچنین پل‌ها، جادّه‌ها، کاروانسراها، آسیاب‌های آبی ساسانیان، همگی نمونه‌های روشنی از مهندسی و معماری ایرانیان بود. این بناها نشان می‌دهند که چگونه ایرانیان به دانش مهندسی و معماری خود جامه‌ی عمل می‌‌پوشاندند و راه‌‌حل‌های خلاقانه‌ای برای زندگی و زیبایی‌بخشیدن به جوامعشان ارائه می‌کردند.

زیگورات چغازنبیل در نزدیکی شهر باستانی شوش، ساختمان نمونه‌ای با سازه‌‌ای عظیم از آجرهای ساده و لعاب‌دار، طاق‌ها، دکوراسیون و… است که در سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد در ایران ساخته شده. این بنا هنوز در جای خود پابرجاست و به‌عنوان میراث جهانی بشر، به روی بازدیدکنندگان گشوده است.

تخت‌جمشید کاخ‌های آیینی باشکوه ایرانیان را عرضه می‌کند. در آن دوران، هخامنشیان هنرمندان و صنعتگران جهان را به کار گرفته بودند تا به‌روزترین هنر خود را اجرا کنند و مکانی برای گردهمایی ۲۳ کشور بسازند. بزرگی این اثر و ظرافت سنگ‌های به‌کار‌رفته در آن، هنوز برای بازدیدکنندگان خیره‌کننده و تعجب‌برانگیز است.

هخامنشیان پیشگام ساخت کاروانسراهایی بودند که برای امنیت و راحتی مسافران، مانند متل‌های باستانی عمل می‌کردند. این کاروانسراها در مسیر کاروان‌‌هایی قرار داشتند که در قلمروی امپراتوری پارسیان سفر می‌کردند و در جادّه‌هایی بودند که پادشاهی پارسیان ساخته بود. برخی از این جادّه‌ها بیش از ۲۵۰۰ کیلومتر طول داشتند و به خدمات پست باستانی ایران (چاپار) کمک می‌کردند. چاپار در زمان خود سریع‌ترین سیستم پستی برای ارسال نامه‌ها، بسته‌ها و… به نقاط مختلف امپراتوری وسیع ایران بود.

یکی دیگر از شاهکارهای مهندسی در طی تاریخ ایران قبل از اسلام، قنات (کاریز) بود. ایرانی‌ها این سیستم‌ تأمین آب زیرزمینی‌ را اختراع کردند که بدون آن زندگی انسان در بیابان‌های خشک و نیمه‌‌خشک این نقطه از جهان نمی‌توانست وجود یا ادامه داشته باشد. این فناوری بعدها به آفریقا، چین، اروپا و حتی مکزیک برده شد. این سیستم هنوز هم در بخش‌های مرکزی ایران استفاده می‌شود و آب کافی را برای مناطق دورافتاده‌‌ای فراهم می‌کند که زندگی و کشاورزی مردم به آن بستگی دارد.

ساسانیان سنگ‌‌نگاره‌هایی جالب، کاخ‌هایی با اتاق‌های گنبدی و پل‌هایی عظیم روی رودخانه‌های بزرگ ایران ایجاد کردند. بسیاری از رودهای بزرگ ایران در غرب و جنوب غربی آن قرار دارند و پل‌های ساسانی هنوز روی آن‌ها پابرجا هستند. معماران ایران پی‌‌ریزی‌‌های محکمی برای پل‌‌های آجری تاق‌دار خود ساخته‌اند که بعضی از آن‌ها باوجود سیل‌های بسیار زیادی که آن‌ها را درنوردیده پابرجاست. با این سازه‌ها، نیروی آب نیز به کنترل درآورده شده بود تا آسیاب‌های آبی را برای تولید آرد از دانه‌هایی مانند گندم و جو به کار بیندازد.

نقش ایران پیش از اسلام بر ایران پس از آن

با مطالعه‌ی تاریخ ایران، متوجه فرازو‌فرودهای بسیار این کشور می‌شوید. در این مطلب به نقش آیین‌ها، سلسله‌های پادشاهی و نوآوری‌ها در سیر تحولات کشورمان و نیز پیشرفت ایران در جهان پرداختیم. در مطلب بعدی به این موضوع خواهیم پرداخت که چگونه تاریخی که به آن اشاره کردیم، به زندگی مردم در طول قرن‌های بعد کمک کرد و چگونه ایرانیان در دوران پس از اسلام به پیشرفت هنر، معماری و دیگر نمودهای تمدن یاری رساندند.

پرسش‌های متدوال درباره ایران قبل از اسلام

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.

چه کسانی اولین حکومت ایران را تأسیس نمودند؟

مادها اولین حکومت یکپارچه را در فلات ایران برپا کردند.

حکومت‌های ایران قبل از اسلام به‌ترتیب کدام‌اند؟

مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان حکومت‌های ایرانی پیش از حمله‌ی اعراب به ایران هستند.

قبل از مادها چه حکومتی در ایران فرمان می‌راند؟

حکومت عیلامیان پیش از مادها در فلات ایران فرمانروایی می‌کرد.