در تاریخ ایران قبل از اسلام، پیشینه گسترده و غنای فرهنگی متنوعی وجود دارد که با همدیگر آنها را می کاویم. به طور خلاصه تاریخ ایران را می‌توان به دو دوره مهم تقسیم کرد که تاثیرات زیادی بر تاریخ مردمی داشته که در داخل و خارج این کشور زندگی می‌کنند. در این مطلب در مورد تاریخ ایران قبل از اسلام صحبت خواهیم کرد و در مطلب بعد در مورد دوران پس از اسلام توضیح خواهیم داد.
در طی سفر در ایران و آشنایی با تاریخ این کشور، متوجه خواهید شد که ایرانی‌ها متحمل آشوب‌ها، بی ثباتی‌ها و هجوم های بسیار شده‌اند. بسیاری آمده‌اند و رفته‌اند و تاثیرات قوی خود را باقی گذاشته‌اند و از تاثیرات قوی فرهنگ، هنر، معماری و …ایرانیان نیز تاثیر پذیرفته‌اند.
نکات برجسته تاریخ ایران قبل از اسلام
از دوران باستان ایرانیان رویدادها، نوآوری‌ها، اختراعات و … زیادی را به جهان ارائه کرده اند. در ادامه به چند نمونه اشاره خواهیم کرد:
امپراتوری‌های بزرگ و امپراتوری ایران در دوران قبل از اسلام
اگرچه چندین گروه قومی وجود داشتند و در قسمتی زندگی می‌کردند که ما امروزه آن را فلات ایران می‌نامیم، اما مردم ساکن در این منطقه قلمروهای خود را به شکل دولت‌های بزرگ، امپراتوری‌های منطقه‌ای، امپراتوری‌های جهانی و … اداره می‌کردند.
در طی تاریخ ایران قبل از اسلام، عیلامی‌ها از حدود 5000 سال پیش بر جنوب ایران از بین‌النهرین تا هند تسلط داشتند. مادها اولین آریایی‌هایی بودند که حدود 1000 سال پیش امپراتوری بزرگی در این منطقه بنا نهادند و به حکومت بی‌رحمانه آشوری‌ها پایان دادند. هخامنشیان اولین حکومت مرکزی را تشکیل دادند که از غرب چین تا شرق اروپا و از کوه‌های قفقاز تا جنوب کشورهای کوچک امروزی در پایین خلیج فارس گسترش یافته بود.
پارت‌ها و ساسانیان دو امپراتوری پرقدرت بودند که ایرانی‌ها آغازگر آن بودند و در گسترش هنرها و فرهنگ ایرانی به نقاط مختلف جهان نقش داشتند. در نتیجه هجوم های بیگانگان به ایران، امپراتوری های بزرگی که بعداً شکل گرفت، شهرهای مرکزی خود را در ایران تعیین کردند و از این شهرها حکمرانی کردند. آنها امپراتوری‌هایی نظیر سلجوقیان، ایلخانیان (مغول‌ها) و تیموریان بودند.
در میان تمامی امپراتوری‌ها ذکر شده، امپراتوری پارس‌ها که توسط کوروش بزرگ در سال 550 پیش از میلاد بنا شد، تنها حکومتی بود که بر اساس احترام به تمامی گروه‌های قومی و تحمل باورها و سنت‌های گوناگون و موارد دیگر شکل گرفت. کوروش پدر ایران است. فقط به دلیل دستاوردهای او بود که کشوری به نام ایران امروز وجود دارد.
ادیان باستانی ایرانیان در زمان های پیش از اسلام
در طی تاریخ ایران قبل از اسلام در می یابید که این کشور، سرزمین ادیان باستانی بوده است که بر ادیان دیگری که بعدها ظهور پیدا کردند تاثیر گذاشته است. زمانی که در ایران سفر می‌کنید، در مورد ادیان باستانی نظیر آیین میترا، آیین زرتشتی و آیین مانی اطلاعاتی خواهید یافت. هر کدام از این ادیان بر مردم زمان خود تاثیر بسیاری گذاشتند و پیروان زیادی یافتند.
آیین میترا یا آیین مهرپرستی دینی بود که خدای آفتاب به نام میترا که خدای قدیمی ایران است را می‌پرستیدند. میترا به شکل گسترده‌ای در میان ایرانیان پرستیده می‌شود و در گذر زمان ادیان بعدی نیز این خدا را می‌پرستیدند. در دوران جنگ‌های ایران و روم، این دین به روم راه یافت و تاثیر وصف ناپذیری بر دین مسیحیت گذاشت که بعدها پدیدار شد. پیروان این دین پنج بار در روز و در زمان‌های خاص بر اساس موقعیت خورشید در آسمان نیایش می‌کردند.
تاریخ ایران قبل از اسلام شاهد ظهور زرتشت، پیامبر ایرانی، بود. وی آیین زرتشتی و اعتقاد به یک خدا (یکتاپرستی) را به ایران و جهان هم عصر خود معرفی کرد و این دین را در میان مردم به شکل گسترده منتشر ساخت. زرتشتیان به زندگی روح بعد از مرگ و حفاظت از چهار عنصر اصلی در طبیعت اعتقاد قطعی داشتند. آنها معتقد بودند که انسان باید آب، خاک، هوا و نور را تمیز و دور از هر گونه آلودگی نگه دارد. دین زرتشتی یکی از ادیان رسمی در ایران امروزی است و پیروانی دارد که به معبدشان، آتشکده می‌روند. آنها پنج بار در روز بر اساس موقعیت خورشید در آسمان نیایش می‌کنند.
آیین مانی توسط پیامبر ایرانی دیگری به نام مانی آغاز شد و در طول قرن سوم تا هفتم میلادی رواج پیدا کرد، یعنی زمانی که ساسانیان در ایران در قدرت بودند. از آن جایی که این سلسله توسط روحانیون زرتشتی پشتیبانی و اداره می شد که در ساختار قدرت بودند و آنها تحمل ادیان دیگر را نداشتند، پیروان آیین مانی بسیار مورد اذیت و آزار قرار گرفتند. بر خلاف تمام دشواری موجود، آنها به باورهای خود به دو قدرت اصلی جهان ادامه دادند: یک دنیای روحانی خوب از جنس روشنایی و یک دنیای مادّی شیطانی از جنس تاریکی.
در این دین عناصری از باورهای زرتشتیان، مسیحیان و بوداییان دیده می‌شود، زیرا مانی معتقد بود که باید نسخه‌ای کامل از این باورها را ارائه و پیشرفت دهد. او بر این باور بود که پیروان این ادیان، باورهایشان را نابود کرده یا آنها را اشتباه تعبیر کرده‌اند. این نبرد مداوم میان سران قدرت روشنایی و تاریکی یک ثنویت (دوخدایی) اخلاقی ای را ایجاد کرده بود که مردم را به انتخاب یکی از آنها دعوت می کرد: خیر یا شر.
مهندسی و معماری در ایران قبل از اسلام
در طی تاریخ ایران قبل از اسلام، معبد زیگورات دوران عیلامی‌ها، کاخ هخامنشیان شامل تخت جمشید و کاریز زیرزمینی و همچنین پل‌ها، جادّه‌ها، کاروانسراها، آسیاب‌های آبی و … از دوران ساسانیان همگی نمونه‌های روشنی از مهندسی و معماری ایرانیان باستان بودند. این بناها نشان می دهند که چگونه ایرانیان دانش مهندسی و معماری خود را جامه عمل می پوشانیدند و راه حل‌های خلاقانه برای زندگی و زیبایی بخشیدن به جوامع شان ارائه می‌کردند.
چغازنبیل زیگورات در نزدیکی شهر باستانی شوش نمونه ای بزرگ از ساختمانی با سازه‌های عظیم با آجرهای ساده و لعاب‌دار، طاق‌ها، دکوراسیون و … در سال 1250 پیش از میلاد در ایران است. این بنا هنوز در جای خود پابرجاست و به عنوان میراثی جهانی بشر به روی بازدیدکنندگان باز می‌باشد.
تخت جمشید کاخ‌های آیینی باشکوه ایرانیان را عرضه می‌کند. در آن در دوران، هخامنشیان هنرمندان و صنعتگران جهان را به کار گرفته بودند تا بروزترین هنر خود را اجرا کنند و مکانی برای گردهمایی 23 کشور را بسازند. بزرگی این اثر همراه با ظرافت سنگ‌های به کار رفته هنوز برای بازدیدکنندگان خیره‌کننده و تعجب‌برانگیز است.
هخامنشیان پیشگام در ساخت کاروانسراهایی بودند که برای امنیت و راحتی مسافران مانند متل‌های باستانی عمل می‌کردند. این کاروانسراها در مسیر کاروان هایی قرار داشتند که در قلمروی امپراتوری پارسیان سفر می‌کردند و از جادّه‌هایی که پادشاهی پارسیان ساخته بود استفاده می‌کرد. برخی از این جادّه‌ها بیش از 2500 کیلومتر طول داشتند و به خدمات پست باستانی ایران (چاپار) کمک می‌کردند. چاپار در زمان خود سریع‌ترین سیستم پستی برای ارسال نامه‌ها، بسته‌ها و … به نقاط مختلف امپراتوری وسیع ایران بود.
یکی دیگر از شاهکارهای مهندسی در طی تاریخ ایران قبل از اسلام قنات (کاریز) بود. ایرانی‌ها سیستم‌های تامین آب زیرزمینی را اختراع کردند که بدون آن زندگی انسان نمی‌توانست در بیابان‌های خشک و نیمه خشک این نقطه از جهان وجود یا ادامه داشته باشد. این فناوری بعدها به آفریقا، چین، اروپا و حتی مکزیک برده شد. این سیستم هنوز در بخش‌های مرکزی ایران استفاده می‌شود و آب کافی را برای مناطق دورافتاده ای فراهم می‌کند که زندگی و کشاورزی مردم به آن بستگی دارد.
ساسانیان سنگ نگاره‌های جالب، کاخ‌هایی با اتاق‌های گنبدی و پل‌های عظیم روی رودخانه‌های بزرگ ایران ایجاد کردند. بسیاری از رودهای بزرگ در غرب و جنوب غربی ایران قرار دارد که این پل‌ها هنوز روی آنها وجود دارند. معماران ایران پی ریزی های محکمی برای پل های آجری طاقدار خود ساختند که بعضی از آنها هنوز با وجود سیل‌های بسیار زیادی که آنها را درنوردیده پابرجا می‌باشند. از سویی دیگر، نیروی آب نیز به کنترل درآورده شده بود تا آسیاب‌های آبی را برای تولید آرد از دانه‌هایی مانند گندم و جو به کار بیندازد.
نقش ایران پیش از اسلام بر ایران پس از آن
با مطالعه تاریخ ایران، متوجه فراز و فرودهای بسیار در این کشور می شوید. در این مطلب به نقش ایران در سیر تحولات کشورمان و نیز پیشرفت در جهان پرداختیم. در مطلب بعدی به این موضوع خواهیم پرداخت که چگونه تاریخی که در بالا به آن اشاره کردیم به زندگی مردم در طول قرن‌های بعد کمک کرد و چگونه ایرانیان در دوران پس از اسلام به پیشرفت هنرها، معماری و سایر موارد کمک کردند.
