طُرُق مظفری از جاذبه‌های گردشگری شهرستان آستارا به شمار می‌رود که در مسیر آستارا به اردبیل قرار گرفته است. این جاده که در گذشته به عنوان جادهی شوسه یا راه خاکیِ بین اردبیل و آستارا شناخته می‌شد، در هشتمین سال سلطنت مظفرالدین شاه ایجاد شد. در این مقاله درباره دیرینگی ساخت جادهی مزبور و سایر جاده‌های آذربایجان، اطلاعاتی در اختیارتان قرار می‌دهیم.
درباره طرق مظفری
این جاده در زمان حکومت مظفرالدین شاه قاجار به وجود آمده است و هم اکنون جزو جاذبه‌های گردشگری آستارا به شمار می‌رود. از زیباترین قسمت‌های جادهی مزبور می‌توان ضلع شمالی پل بهارستان را نام برد که دارای چندین پیچ تند و خطرناک است.
در مسیر این جاده، پاسگاهی مشاهده می‌شود که جهت حفاظت از آن ایجاد شده است. در فاصله‌ی یک کیلومتری از پاسگاه مزبور، چشمه‌ای وجود دارد که از دل کوه بیرون آمده است. این چشمه‌ی زیبا دارای آب قابل شرب است و مورد استفاده عموم مردم قرار می‌گیرد.
چالش‌های راه‌سازی در منطقه آذربایجان در دوره‌های صفویه و قاجار
در دوره صفوی، دولت وقت برای توسعه‌ی تجارت ایران، سیاستی مبنی بر امنیت راه‌ها و توسعه‌ی آنها را در پیش گرفته بود. در آن دوران، امنیت اقتصادی و توسعه‌ی تجارت به راه‌سازی وابسته بود. به همین دلیل، صفویان ساخت کاروانسراهای بین راهی، قراول خانه، چاپارخانه و سنگ‌فرش کردن جاده‌ها را در برنامه‌ی کار خود قرار داده بودند.
در دوره‌ی مزبور، ایالت آذربایجان همانند سایر ایالت‌های سنتی ایران، مجموعه‌ی منسجمی متشکل از شهرها، بازارها، مجموعه‌ی حکومتی، باغ‌ها و مزارع به‌شمار می‌رفت. اتصال این مجموعه‌ها به یکدیگر از طریق راه‌های ارتباطی مختلفِ این ایالت امکان‌پذیر بود. در دوران گذشته، دو جادهی ابریشم و جادهی بغداد به ری، راه‌های اصلی تجارت در ایران محسوب می‌شدند.
لازم به ذکر است که در دوره‌ی صفوی، به دلایل مختلفی از جمله موارد زیر، موضوع کیفیت راه‌های آذربایجان مطرح شده بود:
- افزایش حجم مبادلات اقتصادی و تحول در نظام تجارت
- سیاست‌های اقتصادی روسیه و دولت عثمانی
همین امر سبب شد که تغییر در نظام راه آذربایجان از جمله اصلی‌ترین نیازهای منطقه باشد. دولت صفوی مجبور بود پیوند راه ایالت‌های مرکزی و غربی ایران را به منظور صادرات کالاهای خود به اروپا توسعه بخشد. از جنبه‌ی اقتصادی، این مسیر پل ارتباطی زمینیِ تجارت ایران با روسیه، عثمانی و اروپا محسوب می‌شد.
موقعیت جغرافیایی راه آذربایجان به گونه‌ای بود که برای تردد بین تهران و تبریز باید به ترتیب از شهرهای مختلفی از قبیل شهرهای زیر عبور می‌کردند:
- قزوین، سیاه دهن، قروه، خیارک، سلطانیه، زنجان، نیک پی، آق مزار، سرچم، جمال آباد، میانه، ترکمنچای، گجین، حاجی آقا و باسمنج.
همچنین، برای مسافرت به مرزهای خارج از کشور نیز از شهر تبریز، چهار مسیر اصلی وجود داشت که عبارت بودند از: راه تبریز-طرابوزان، تبریز-تفلیس، تبریز-آستارا، تبریز-عثمانی.
علاوه بر آن، در مسیر تبریز-آستارا مسیر دیگری به صورت آستارا-اردبیل نیز وجود داشت که پیوند میان مرز آبی روسیه را با مرز زمینی ایران برقرار می‌کرد. این مسیر از جمله مسیرهای شوسه به شمار می‌رفت که در مواقع ضروری از آن استفاده می‌شد.
هنگامی که راه‌های زمینی شمال ایران نامناسب بودند، تاجران معمولاً کالاهای خود را به واسطه‌ی جاده‌های شوسه و راه آهن روسیه به دریا منتقل می‌کردند. سپس، این کالاها را به وسیله‌ی کشتی به آستارا و سایر بنادر دریای خزر حمل می‌کردند. سپس، از طریق جاده‌های ناهموار زمینیِ ایران از قبیل، مسیر آستارا – اردبیل آنها را به مقصد انتقال می‌دادند.
جادهی مزبور، مسیر بسیار ناهمواری بود که جهت مبادله‌ی کالا بین ایران و روسیه استفاده می‌شد. ناهموار بودن آن سبب می‌شد که علاوه بر تلفات جانی و مالی، قیمت تمام شده‌ی کالاها نیز افزایش یابد.
واگذاری امتیاز راه‌ها به روس‌ها و سرگذشت طرق مظفری در دوره قاجار
نگرش دولت قاجار به راه‌سازی در وهله‌ی اول، یک نگرش امنیتی و سیاسی بود. این دولت با پیش‌بینی جنگ‌های احتمالی ایران و روس، اجازه ایجاد هر گونه جادهی منتهی به مرزهای روسیه را نمی‌داد. این مسئله شرایط تجارت را برای ایران دشوار می‌کرد و باعث می‌شد با افزایش میزان تورم و کاهش نقدینگی در میان تجار، اقتصاد ایران رکود کند.
بنابراین، در نتیجه‌ی اعتراض‌های تاجران، تحقیقات در زمینه‌ی چگونگی توسعه این راه‌های فراشهری با سبک مدرن در دوره‌ی صدرات میرزا حسین خان سپهسالار آغاز شد. دولت وقت قصد داشت با ایجاد آرامش در این مسیرها به تجارت ایران کمک کند؛ چرا که اقدامات سنتی دولت برای هموار کردن راه‌ها یا تعمیر کاروانسراها، پل‌ها و… مشکل تاجران را برطرف نمی‌کرد.
در دوره‌ی صدرات سپهسالار، فردی به نام موسیو ساوالان خان (دارای اصالت فرانسوی و ساکن عثمانی) حق امتیاز شوسه کردن راه تبریز به کنار رود ارس را از دولت گرفته بود. با این وجود، ایران با نوشتن نامه‌ای به سرعت این امتیاز را لغو کرد.
در دوره‌ی مزبور، پیشنهاد‌های متعددی از طرف دولت روس و سایر دولت‌ها برای شوسه کردن راه‌ها مطرح می‌شد. با این وجود، دولت ایران تمامی این پیشنهاد‌ها را رد می‌کرد و به تعمیر موقتی و سنتی راه‌ها راضی بود.
در این دوران، امتیاز شوسه کردن راه ایران از «اواجیق»، یکی از شهرهای آذربایجان غربی در ایران، به نقاط مختلف آذربایجان مطرح شده بود. خوشبختانه این امتیاز با رضایت ناصرالدین شاه همراه بود، اما فساد درباریان مانع از آن شد.
سرانجام، در دوره‌ی پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار، تلاش‌ها برای توسعه‌ی راه‌های ایران افزایش یافت، ولی هنوز امتیازی به روس‌ها واگذار نشده بود. سپس، با مطرح شدن مسئله‌ی وام برای سفر مظفرالدین شاه، امتیاز شوسه کردن راه‌های آذربایجان به روس‌ها واگذار شد. این امتیاز در سال ۱۹۰۲ میلادی توسط این پادشاه قاجاری و صدر اعظم او، امین السلطان، امضا شد.
روسیه با گرفتن این امتیاز تا اوایل قرن بیستم میلادی توانست مسیرهای انزلی به تهران و تبریز به قزوین را شوسه کند. این کشور بدین وسیله توانسته بود بر ایالت آذربایجان، قزوین، گیلان، استرآباد و تهران تسلط نظامی و تجاری پیدا کند. در ایالت آذربایجان تنها مسیر آستارا به اردبیل در اختیار آنها قرار نداشت.
مظفرالدین شاه در همان سالِ واگذاری امتیاز به روس‌ها، از امین السلطان خواست امتیاز ساخت راه آستارا به اردبیل را به اتباع ایرانی واگذار کند. این امتیاز توسط امین السلطان به یک شرکت عمومی واگذار شد. این شرکت به افتخار مظفرالدین شاه، جادهی مزبور را «طرق مظفری» نامید.
با این وجود، به دلیل مشکلات میان سرمایه‌گذاران و مشکلات ایجاد شده توسط نیروهای روسی برای شرکت مزبور، کار بر روی این جاده تعطیل شد. در آخر کار، یکی از سرمایه‌داران این طرح به نام ملک التجار، طرق مظفری را به یک فرد روسی به نام «پاولوف» اجاره داد.
طرق مظفری؛ یک جاده با طبیعت چشم نواز
طرق مظفری از جمله جاده‌های زیبای آستارا به اردبیل است که در گردشگری میراث فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرد. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که به واسطه تورهای ایرانگردی از این جاده و سایر جاذبه‌های گردشگری آستارا دیدن کنید.
