تپه حصار دامغان؛ دیرینگی و اهمیت باستان شناختی

تپه حصار دامغان، تپه‌ای باستانی است که در یک کیلومتری جنوب شرقی دامغان و در مجاورت روستاهای فیروز آباد و حیدر آباد قرار دارد. یافته‌های باستان‌شناسی از جمله، اشیا و ظروف سنگی مختلف به دست آمده در کاوش‌ها، فرهنگ اقوام ساکن در این منطقه را به خوبی نشان می‌دهد.

هم اکنون، قسمتی از اشیای کشف شده از این تپه در موزه دانشگاه فیلادلفیا و بخشی از آن نیز در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند. در این مقاله قصد داریم ضمن معرفی تپه حصار به عنوان یکی از جاهای دیدنی دامغان، گنجینه موزه ملی ايران را بررسی کنیم که از تپه‌ی مزبور حاصل شده است.

دیرینگی کشف آثار باستانی از تپه حصار دامغان

منطقه قرارگیری تپه، نخستین بار توسط «ارنست هرتسفلد»، باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی، به طور مقدماتی بررسی شد. سپس، در سال ۱۳۱۰ و ۱۳۱۱ خورشیدی، هیئتی از دانشگاه پنسیلوانیا به سرپرستی «اریخ اشمیت» به منظور کاوش بیشتر به این منطقه اعزام شدند.

در طی این کاوش، یک بنای تاریخی مربوط به دوره ساسانی از عهد «قباد یکم» (۴۸۸ تا ۵۳۱ میلادی) کشف شد. همچنین، اشیای کشف شده از آن، به ویژه ظروف سفالی کشف شده از قبور، متعلق بودن آن را به سه دوره فرهنگی مربوط به دوران پیش از تاریخ مشخص کرد.

یافته‌ها، مجموعه‌ای از اشیا و ظروف سنگی بودند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• ستون‌های کوتاه، صفحات مدور، بشقاب‌های پایه‌دار، آبخوری‌ها، کوزه‌های شکم‌دار، ظروف لوله‌دار، هاون‌ها و…

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد کاوش‌های تپه حصار دامغان توسط اریخ اشمیت می‌توانید به سایت موزه دانشگاه فیلادلفیا مراجعه کنید.

کاوش بعدی در سال ۱۳۵۵ خورشیدی توسط هیئتی متشکل از دانشگاه پنسیلوانیا، تورین ایتالیا و مرکز باستان‌شناسی ایران انجام شد. این هیئت که توسط «رابرت دایسون و مورینیو توزی» رهبری می‌شد با هدف بازنگری در نتایج اشمیت ایجاد شده بود. نتیجه‌ی این کاوش نشان داد که در هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد، تپه حصار از جمله مراکز صنعتی ایران بوده است.

علاوه بر آن، در سال ۱۳۷۵ خورشیدی «احسان یغمایی»، باستان‌شناس ایرانی، کاوشی بر روی این تپه انجام داد. او در طی این کاوش، نوشته‌هایی را کشف کرد که به ۲۰۰۰ تا ۲۲۰۰ سال پیش از میلاد مربوط می‌شدند.

کاوش نهایی در سال ۱۳۸۵ خورشیدی انجام شد که هدف از آن تعیین عرصه و حریم تپه بود. نتیجه‌ی این کاوش، «کشف گورستانی از عصر آهن» در قسمت غربی تپه‌ی مزبور بود.

سازندهای منطقه

در تقسیمات سنگ‌شناسی، یکی از مهمترین واحد سنگ‌ها را «سازند» می‌نامند. این واحدها، لایه‌هایی با صفات مشخص را شامل می‌شوند و از جمله واحدهای اصلی «چینه‌شناسی» نیز محسوب می‌شوند. چینه‌شناسی نیز شاخه‌ای از زمین‌شناسی است که به بررسی چگونگی پیدایش، ترتیب توالی، ساختمان، سنگواره و… می‌پردازد.

قدیمی‌ترین سازه‌ی کشف شده از تپه حصار دامغان، تناوبی از سنگ‌های شیل، ماسه سنگ و دولومیت است که در چینه‌شناسی ایران به سازند «باروت» شهرت دارد. این سازندها متعلق به 570 سال قبل هستند و در کوه‌های «اَجیرلو، فیض آبادی و شتر گردن» بیرون‌زدگی‌های محدودی در آن‌ها مشاهده می‌شود.

علاوه بر آن، سازندهای دیگری به نام سازند «پالئوزوئیک» در منطقه وجود دارند که از ماسه سنگ‌های قرمز رنگ و سفید رنگ موسوم به کوارتز بالایی تشکیل شده‌اند. این سازندها به نام سازند «لالون» یا ماسه سنگ قرمز رنگ محکم، شهرت دارند. سازندهای دیگری نیز در این منطقه کشف شده‌اند که ذکر آن‌ها در این مجال نمی‌گنجد.

اشیای سنگی کشف شده از تپه حصار دامغان

خصوصیات ظاهری شامل رنگ، خواص فیزیکی، استحکام و… سنگ‌های کشف شده از این تپه نشان می‌دهد که آن‌ها از دو سنگ مرمر و گچ تشکیل شده‌اند. سنگ مرمر موجود در این اشیا خود به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که عبارتند از:

• سنگ مرمر خالص، سنگ مرمر لکه‌دار، سنگ مرمر لایه‌‌دار، سنگ مرمر آهن‌دار و سنگ مرمر با لکه‌های قهوه‌ای اکسید آهن.

به گزارش اشمیت در کلیه دوره‌های کاوش در تپه حصار، اشیای سنگی وجود داشته‌اند. فراوانی و گوناگونی این سنگ‌ها نیز در هر سه دوره‌ی کاوش و به ویژه در دوره‌ی «حصار سه» بیشتر هستند. تمامی سنگ‌های دوره‌ی مزبور، از تپه گنج، گورها و ساختمان باقی‌مانده در بخش شمالی به دست آمده‌اند.

با توجه به گسترده بودن مساحت کاوش در ﺣﺼﺎر سه، اشیای کشف شده از آن نسبت به دوره‌های پیشین بیشتر است. این اشیا در دو گروه زیر قرار می‌گیرند:

ستون‌های کوتاه و صفحات مدور:

این گروه دارای شش ستون کوتاه و چهار صفحه مدور هستند. به گزارش اشمیت، قرارگیری یک صفحه یا ستون به تنهایی در یک منطقه به ندرت اتفاق می‌افتد.

ستون‌های کوتاه موجود در منطقه نیز ساده و یک‌پارچه هستند. طول این ستون‌ها معادل ۲۵ تا ۴۰ سانتی‌متر و ضخامت آن‌ها ۱۱ تا ۱۵ سانتی‌متر است.

مهم‌ترین مشخصه‌ی ستون‌های مزبور در این است که آن‌ها استوانه‌های جمع شده با انتهای پهن و شیاری محیطی به ضخامت ۲ سانتی‌متر در دو جهت خود هستند. محدب بودن یک سر این ستون‌ها نشان از آن دارد که آن‌ها معمولا به صورت افقی استفاده می‌شدند.

ظروف سنگی:

آخرین لایه از دوره کاوش حصار سه، به ظروف سنگی اختصاص دارد. بدین ترتیب، دوره‌ی مزبور بیشتر با ظروف سنگی خود شناخته می‌شود. قسمت داخلی این ظروف سنگی خالی است و روی آن‌ها علائم ساییدگی مشاهده می‌شود. تاکنون هیچگونه ابزاری از این تپه کشف نشده است که برای خالی کردن قسمت داخلی ظروف مورد استفاده قرار گرفته باشد.

تمامی ظروف کشف شده از این منطقه، بر اساس شکل و کاربرد به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:

بشقاب‌های پایه‌دار: متشکل از دو قسمتِ پایه و صفحه مدور که جزو زیباترین ظروف تپه حصار دامغان به شمار می‌روند. این ظروف دارای صفحه‌ای مدور، افقی و کم عمق بر روی پایه‌ای مخروطی شکل و توخالی هستند.

آبخوری: دارای اشکال گوناگونی است. این ظروف جزو رایج‌ترین ظروف سنگی ساخته شده در این تپه هستند. شکل این ظرف‌ها نیم‌کره یا مخروط ناقص و واژگون شده است. بیشتر ظروف آبخوری به شکل مخروطی محدب و یا شبیه زنگ ساده و بدون نقش هستند.

کوزه‌های شکم‌دار: بیشتر این کوزه‌ها دارای بدنه‌ی گرد، گردن تنگ و لبه‌ای کوتاه و به خارج برگشته هستند. کوزه‌های شکم‌دار به کوزه‌های به دست آمده از جیرفت و شهداد شباهت بسیار دارند.

ظروف لوله‌دار: دارای بدنه‌ای بیضی شکل با لوله‌ای متصل به آن است. لوله‌های این ظروف به شکل استوانه یک‌پارچه هستند که به شانه و لبه‌ی ظرف، اتصال دارند.

هاون‌ها: کف هاون‌ها مسطح و بدنه‌ی آن‌ها مدور است و از عمق کمی برخوردار هستند. در بالا و پایین این ظروف یک بیرون‌آمدگی مشاهده می‌شود که همانند دسته‌ی آن، نقش خُرد کردن مواد را بر عهده داشته‌اند.

ظروف دهانه گشاد به همراه درپوش: مشابه قندان‌های امروزی با این تفاوت که بدنه‌ی آن‌ها اندکی کشیده‌تر است. بدنه‌ی این ظروف به همراه درپوش کله قندی آن دارای تزییناتی از دایره‌های متحدالمرکز و سیاه رنگ هستند.

جام سنگی: استوانه‌های توخالی که عمق آن‌ ۲۲ سانتی‌متر، ارتفاع آن‌ ۲۶ سانتی متر و قطر دهانه‌ی آن ۱۱ سانتی‌متر است.

تپه حصار دامغان؛ منطقه‌ای نمونه برای گردشگری میراث فرهنگی

برخی از آثار بدست آمده از منطقه تپه حصار در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند. به دلیل خط آهن اول که در دهه 20 و خط آهن دوم که در دهه 70 از میان این تپه باستانی عبور داده اند، به گفته نماینده دامغان در مجلس، روزانه 100 قطار از آن عبور می کند. امیدواریم هر چه زودتر این خطوط از آنجا برداشته شوند تا امکان احیاء و بازدید از این اثر تاریخی بی نظیر فراهم شود.

تپه حصار دامغان کجاست؟

تپه‌‌ی باستانی حصار در روستای حیدرآباد قرار دارد. این روستا در استان سمنان و جنوب شرق شهر دامغان واقع شده است. موقعیت مکانی دقیق قلعه حصار را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره تپه حصار دامغان

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.