از مکتب‌خانه تا مدرسه شوکتیه بیرجند؛ چهارمین مدرسه نوین ایران

وقتی سخن از تحول آموزش در ایران به میان می‌آید، نام مدرسه شوکتیه بیرجند همچون نشانه‌ای درخشان بر صفحه‌ی تاریخ می‌نشیند. این بنا در اواخر دوره قاجار ساخته شد و پس از دارالفنون تهران، رشدیه تبریز و محتشمیه کرمانشاه، چهارمین مدرسه‌ای بود که بر پایه‌ی شیوه‌های نوین آموزشی شکل گرفت.

مدرسه شوکتیه بیرجند نه‌تنها گذر ایران از مکتب‌خانه‌های سنتی به مدارس مدرن را روایت می‌کند، بلکه امروز نیز همچون نگینی در لیست مکان‌های تاریخی بیرجند، پژوهشگران و گردشگران را به خود فرا می‌خواند؛ یادگاری ماندگار از روزگاری که آموزش در ایران، جامه‌ای تازه به تن کرد.

مدرسه شوکتیه بیرجند از نخستین مراکزی بود که در خراسان جنوبی به آموزش نوین روی آورد و در حقیقت، نماد گذار جامعه‌ی سنتی منطقه به سوی آموزش علمی محسوب می‌شود.

-عبدالحسین زرین کوب

مدرسه شوکتیه بیرجند کجاست؟

مدرسه شوکتیه بیرجند در استان خراسان جنوبی و در بافت تاریخی شهر بیرجند قرار دارد. این بنا در نزدیکی خیابان منتظری (خاکی) و در کوچه‌ی پست قدیم واقع شده است.

تاریخچه تأسیس مدرسه شوکتیه بیرجند

آغاز ماجرا به سال ۱۲۶۹ خورشیدی برمی‌گردد؛ زمانی که امیر اسماعیل‌خان شوکت‌الملک، حاکم بیرجند، دستور ساخت حسینیه‌ای باشکوه داد. این بنا که بعدها به نام حسینیه شوکتیه شهرت یافت، طی چهار سال ساخته شد و چندین سال به‌عنوان محل برگزاری مراسم مذهبی مورد استفاده قرار گرفت.

تبدیل حسینیه به مدرسه در دوره مشروطه

با درگذشت امیر اسماعیل‌خان و اختصاص یک‌سوم از اموالش به امور خیریه، برادرش محمدابراهیم‌خان متولی موقوفات شد. او که پس از سفر به تهران تحت تأثیر اقدامات امیرکبیر و تأسیس دارالفنون قرار گرفته بود، تصمیم گرفت حسینیه شوکتیه را به مدرسه‌ای نوین تبدیل کند. این تصمیم در سال ۱۲۸۶ خورشیدی عملی شد و مدرسه شوکتیه به‌عنوان چهارمین مدرسه مدرن ایران (پس از دارالفنون، رشدیه تبریز و محتشمیه کرمانشاه) آغاز به کار کرد.

گسترش آموزش نوین در خراسان جنوبی

پس از موفقیت مدرسه شوکتیه، تأسیس مدارس دیگری همچون دبیرستان شوکتیه، مدارس دشت بیاض نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی در دستور کار قرار گرفت. این اقدامات، نقطه عطفی در گسترش آموزش نوین در منطقه بود.

محمدابراهیم‌خان برای حمایت از محصلان بی‌بضاعت، کمک‌های نقدی و غیرنقدی در نظر گرفت و حتی برخی علمای برجسته مانند شیخ هادی هادوی با ثبت‌نام فرزندانشان در این مدرسه، نگاه مردم را نسبت به آموزش نوین تغییر دادند.

در ادامه، مقاطع بالاتر مانند دبیرستان شوکتیه به این مجموعه افزوده شد. در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، مدرسه نسوان امارت قلعه نیز فعالیت خود را آغاز کرد و با پذیرش دختران، فصل تازه‌ای از آموزش نوین در بیرجند رقم خورد. سرانجام در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، دبیرستان پسرانه شوکتی از دبستان جدا شد و ساختار آموزشی شکل منسجم‌تری به خود گرفت.

جالب است بدانید که در سال ۱۳۸۶ فیلم سینمایی «آتش سبز» به کارگردانی محمدرضا اصلانی در همین مدرسه فیلم‌برداری شد؛ نشانه‌ای از جایگاه فرهنگی و تاریخی ویژه‌ی این بنا.

مدرسه شوکتیه بیرجند و جایگاه آن در آموزش نوین ایران

مدرسه شوکتیه با الگوبرداری از دارالفنون، به محلی برای پرورش نسل تازه‌ای از دانش‌آموختگان تبدیل شد و مسیر تحولات علمی و فرهنگی خراسان جنوبی را تغییر داد. ابعاد مختلف این تحولات را می‌خوانیم:

تفاوت مکتب خانه و مدرسه های امروزی

در مکتب‌خانه‌ها یک ملا (معلم دینی) دروس قرآنی و احادیث را ارائه می‌کرد، ولی در مدارس نوین چندین معلم انواع علوم، ریاضی، هنر، ورزش و زبان‌های خارجی را تدریس می‌کردند.

اما تفاوت اصلی مکتب‌خانه با مدرسه‌های امروزی در سازماندهی آموزش است: مدارس نوین با برنامه‌ریزی منظم، هدفمند و محتوای متنوع (علوم عمومی، زبان‌های خارجی، هنر)، به‌جای حفظ‌محوری، محور فهم و کاربرد را قرار می‌دهند. تأسیس مدرسه شوکتیه بیرجند نشان داد که الگوبرداری از دارالفنون می‌تواند آموزش منظم و نظام‌مند را جایگزین روش‌های قدیمی کند و با تجربه‌های جدید، سطح نهایی آموزش را بالاتر ببرد. در نتیجه، تغییر از رویکرد حفظی به رویکرد فهمیده و کارکردی اتفاق افتاد.

حمایت علمای وقت و استقبال مردم

در آغاز، برخی از مردم نسبت به مدارس نوین بدبین بودند؛ اما حمایت چهره‌هایی همچون شیخ هادی هادوی که پسر خود را در شوکتیه ثبت‌نام کرد، نگاه‌ها را تغییر داد. همین اقدام باعث شد خانواده‌های بسیاری به مدرسه اعتماد کنند و رفته‌رفته بر شمار دانش‌آموزان افزوده شود.

مدارس وابسته به مجموعه شوکتیه

با گسترش فعالیت‌ها، مجموعه شوکتیه محدود به یک مدرسه نماند. دبیرستان شوکتیه، مدارس مناطق دشت بیاض، نهبندان، سربیشه و خوسف و همچنین دبستان دخترانه شوکتی در ادامه راه‌اندازی شدند. این توسعه، نخستین شبکه آموزشی نوین در خراسان جنوبی را شکل داد و تأثیر عمیقی بر روند تحصیل در منطقه گذاشت.

معماری مدرسه شوکتیه بیرجند؛ میراثی از سبک کویری

مدرسه شوکتیه نمونه‌ای شاخص از معماری کویری ایران است؛ سبکی که با ایجاد تعادل دمایی، نیاز به وسایل سرمایشی و گرمایشی را به حداقل می‌رساند. این بنا با حیاط مرکزی، ایوان بلند و تزیینات گچی چشمگیر، یادگاری ارزشمند از دوره قاجار محسوب می‌شود.

حیاط مرکزی و حوض هشت‌ضلعی

قلب مدرسه، حیاط مرکزی است که پیرامون آن حجره‌ها و فضاهای اصلی بنا قرار گرفته‌اند. کف حیاط با آجر فرش شده و در مرکز آن حوضی هشت‌ضلعی دیده می‌شود. این حوض علاوه بر زیبایی بصری، نقش مهمی در تعدیل هوا و ایجاد رطوبت در فضای خشک کویری داشته است. سکوی سنگی اطراف حوض نیز محلی برای نشستن و گردهمایی شاگردان و معلمان بود. طراحی چنین حیاطی باعث می‌شد که در تابستان نسیم خنک جریان یابد و در زمستان گرمای خورشید در فضا حفظ شود.

ایوان بلند و گنبدخانه کلاه‌فرنگی

نمای اصلی مدرسه با ایوانی مرتفع و تک‌ستون شناخته می‌شود. این ایوان علاوه بر شکوه بصری، سایه‌ای گسترده ایجاد می‌کرد که در روزهای گرم محل تجمع دانش‌آموزان بود. در پشت ایوان، گنبدخانه‌ای با عمارت کلاه‌فرنگی قرار دارد که رسمی‌بندی‌های ظریف آن یادآور هنر معماری ایرانی در دوره قاجار است.

تزیینات گچی، مقرنس و رسمی‌بندی‌ها

مدرسه در بخش‌های مختلف با تزیینات متنوع آراسته شده است:

• ورودی جنوبی: گچ‌بری، کاربندی و مقرنس‌کاری همراه با کتیبه‌ای خوش‌خط.
• ورودی غربی: قاب‌های مستطیل و شبکه‌بندی چوبی.
• هشتی: رسمی‌بندی سقف و تاق‌نماهای پیرامونی.
• دالان‌ها: تاقچه‌ها و تزیینات گلویی.
• حجره‌ها و زمستان‌نشین: تاق‌نماها، قوس‌های جناغی و طرح‌های هندسی.
• تالار اصلی: رسمی‌بندی‌ها، گوشواره‌ها و قاب‌های گچی متنوع.

بناهای تاریخی اطراف مدرسه شوکتیه

بازدید از مدرسه شوکتیه تنها به خود بنا محدود نمی‌شود؛ چراکه در اطراف آن هم یادگارهایی ارزشمند از معماری قاجاری به چشم می‌خورند. این بناها در کنار مدرسه، بافت تاریخی بیرجند را کامل کرده‌اند.

بنای خواجه خضر

در روبه‌روی مدرسه شوکتیه، بنای تاریخی خواجه خضر قرار دارد؛ عمارتی قاجاری که به‌طور هم‌زمان کارکرد مسجد و آرامگاه داشته است. ویژگی شاخص آن، پلان تک‌ایوانی و تزئینات آجری و رسمی‌بندی‌های ظریف ایوان است که جلوه‌ای ویژه به این بنا بخشیده‌اند.

گرمابه نسترن

کمی دورتر از مدرسه، گرمابه نسترن جای گرفته است. این گرمابه که ریشه در دوره قاجار دارد، نمونه‌ای از فضاهای عمومی سنتی بیرجند است و یادآور نقش پررنگ حمام‌های تاریخی در زندگی اجتماعی ایرانیان است.

کاربری فعلی مدرسه شوکتیه چیست؟

مدرسه شوکتیه بیرجند امروز دیگر تنها یک بنای تاریخی نیست، بلکه همچنان بخشی از حیات اجتماعی و مذهبی شهر را در خود جای داده است. این بنا در ماه‌های محرم و صفر و ایام مذهبی به‌عنوان حسینیه مورد استفاده قرار می‌گیرد و محلی برای برگزاری مراسم‌های سنتی و آیینی مردم بیرجند است.

بخش دیگری از ساختمان نیز به موزه اختصاص یافته که در آن می‌توان عکس‌ها و اسناد قدیمی مرتبط با مدرسه را دید. همین کاربری دوگانه، مدرسه شوکتیه را به فضایی زنده و پویا تبدیل کرده است؛ جایی که گذشته و حال در کنار هم جریان دارند و گردشگران می‌توانند در آن همزمان با تاریخ و فرهنگ منطقه آشنا شوند.

آشنایی با دیگر بناهای تاریخی بیرجند

بازدید از مدرسه شوکتیه تنها بخشی از سفر شما به بیرجند است. در نزدیکی این بنا، جاذبه‌های ارزشمندی چون باغ اکبریه، ارگ کلاه‌فرنگی و دیگر بناهای تاریخی قاجاری قرار دارند که هرکدام داستانی از گذشته این شهر کویری روایت می‌کنند. در «دستی بر ایران» شما می‌توانید با این آثار بیشتر آشنا شوید و مسیر سفرتان را پربارتر کنید.