شیرین بیان محصول نوعی گیاه چندساله و خودرو است که ارتفاعی در حدود یک متر دارد. این گیاه در نواحی معتدل تا ارتفاع دو متر نیز می‌رسد. بااینکه گیاه شیرین بیان بومی اروپاست، در شمال آفریقا و نواحی معتدل آسیا نیز میروید و در دسته گیاهان دارویی قرار می‌گیرد.
این گیاه برگهای مرکب با ۴ تا ۷ زوج برگ دارد، بهاضافهی یک برگچهی انتهایی که شیرهای چسبنده ترشح می‌کند. گیاه شیرین بیان در اوایل تابستان به گل مینشیند و رنگ گلهای آن ارغوانی و زرد و بنفش یا آبی مایل به سفید هستند. این گلها پس از ریزش گلبرگها، بهشکل میوهای غلافی و مستطیل‌مانند درمیآیند و به‌صورت ۵ تا ۶ دانهی مایل به قهوهای دیده می‌شوند.
گیاه شیرین بیان در بیشتر نقاط ایران از جمله لارستان، آذربایجان، بختیاری و شهرستان اقلیدِ استان فارس میروید.
مواد تشکیلدهنده و خواص شیرین بیان
این گیاه ترکیبات مختلفی دارد که مهمترین آنها گلیسیریزین (Glycyrrhizin) است. این ماده در اثر شکستهشدن به اسید گلیسریزیک تبدیل میشود و اسید گلیسریزیک نیز عامل شیرینبودن گیاه است. این ماده که در ریشههای گیاه تجمع مییابد، ۵۰ برابر شیرینتر از شکر است و با توجه به شرایط محیطی و گونهی گیاه، حدود ۵ تا ۲۰درصد در ریشه وجود دارد.
شیرین بیان محصول گیاهی چندساله است، اگر مدت زمان بیشتری از رویش آن بگذرد، مقدار اسید گلیسریزیک آن افزایش مییابد؛ در نتیجه، میزان شیرینی‌اش هم بیشتر میشود. این گیاه انواع متفاوتی دارد که هرکدام طعم مخصوص خود را دارند. برای مثال، نوع اسپانیایی آن طعمی ملایم و نوع یونانی‌اش طعمی مایل به تلخی دارد.
سایر مواد موجود در آن شامل فلاونوئیدها، ایزوفلاونوئیدها، استرولها، روغنهای فرار، نشاسته، گلوکز، ساکاروز، لیگنین، اسیدهای آمینه، آمینها و مومها هستند. همهی این مواد در ریشه و ساقهی زیرزمینی گیاه تجمع مییابند؛ این قسمتها خواص دارویی دارند. ریشهی این گیاه حاوی مواد دیگری نظیر کومارین و فلاون است.
در ادامه به برخی از خواص این گیاه میپردازیم:
درمان زخم‌های گوارشی:
مهمترین خاصیت شیرین بیان را می‌توان در تأثیر مثبت آن روی دستگاه گوارش و بهبود زخم‌های گوارشی خلاصه کرد. اسید گلیسریزیک و گلیسیریزین موجود در شیرین بیان در درمان زخم‌های گوارشی بسیار تأثیرگذار هستند.
خلط آور:
از زمان باستان از پودر این گیاه (ریشهی ساییده‌شده) بهعنوان مادهی خلط آور استفاده میشد و هماکنون نیز کاربرد خود را حفظ کرده است.
ضد پوسیدگی دندان:
ترکیبات موجود در گیاه شیرین بیان خواص ضدمیکروبی دارند. بدین ترتیب، می‌توان شیرهی آن را بهعنوان مادهای برای جلوگیری از پوسیدگی در خمیردندانها یا محصولهای شستوشوی دهان استفاده کرد.
روشنکنندهی پوست و ضدلک:
این گیاه بهدلیل داشتن همین خاصیت، به‌صورت کرمهای مراقبت از پوست عرضه میشود.
درمان سایر بیماری‌ها:
طب سنتی ایرانی، این گیاه را برای درمان اسپاسم عضلات و تورم، برونشیت (التهاب نایژهها در شش)، روماتیسم و ورم مفاصل مفید میداند.
مضرات استفاده بیش از حد
مصرف بیرویهی شیرین بیان و فرآوردههای آن باعث تحریک غدد فوق کلیوی و ترشح بیش از اندازهی هورمون آلدوسترون میشود. چنانچه مقدار این ماده در بدن بیشتر باشد، به‌صورت تومور خوشخیم آدرنال بروز می‌کند. این بیماری علائمی دارد که عبارتاند از: فشارخون بالا، سطح پایین پتاسیم خون و افزایش غیرطبیعی حجم خون.
به همین دلیل، مصرف بیرویهی این گیاه ممنوع اعلام شده است. البته، استفادهی کنترلشده از آن نهتنها ضرری ندارد، بلکه خواص بسیاری برای بدن نیز دارد که پیشتر به برخی از آنها اشاره کردیم. در واقع، اگر روزانه ۲۰ گرم شیرین بیان مصرف شود، بروز عوارض نامطلوب آن بعید به نظر می‌رسد.
چنانچه مصرف این گیاه به بیش از مقدار تعیین‌شده برسد، ممکن است فشارخون را افزایش دهد و حتی باعث بروز سکته‌ی قلبی شود. بنابراین، باید در مصرف آن دقت کرد. مصرف بیش از اندازه ممکن است باعث درد عضله، کرختشدن دست و پا و حتی فلج هر چهار اندام یعنی دستها و پاها شود.
متخصصان طب سنتی ایرانی توصیه میکنند اگر به ناراحتیهای قلبی و کبدی، مشکلات کلیه یا فشارخون بالا دچار هستید، از مصرف این ماده خودداری کنید. مصرف این گیاه برای زنان باردار و شیرده نیز ممنوع اعلام شده است.
شیرین بیان؛ متداولترین گیاه دارویی سنتی ایران
شیرین بیان از جمله گیاهان دارویی سنتی ایران است که در بیشتر مناطق کشور میروید. نوع ایرانی این گیاه ریشههای ضخیمی دارد.
شما میتوانید با سفر به نقاط مختلف ایران، انواع متفاوتی از این گیاه را جمعآوری و با هم مقایسه کنید. «دستی بر ایران» ضمن معرفی گردشگری غذا در ایران، دانسته‌هایی از انواع گیاهان دارویی را برای مطالعه‌ی علاقمندان، ارائه می‌کند.
