کلیسای سنت استپانوس یکی از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری ایران در شمال غرب کشور و از جاهای دیدنی تبریز است که مخاطبان علاقمندش را به‌سمت خود می‌کشد. این جاذبه که هم طرفداران گردشگری مذهبی را به‌سوی خود جلب می‌کند و هم علاقمندان به گردشگری میراث فرهنگی را، در واقع صومعه‌ای دور از شهرهای بزرگ اطراف خود بوده است.
این کلیسا در استان آذربایجان، ۱۷ کیلومتری شهر جلفا، ۳ کیلومتری رود ارس و در منطقه‌ای به نام قزل‌وانک یا صومعه سرخ قرار دارد.
کلیسای سنت اسپانوس در سده‌ی دهم تا دوازدهم میلادی بنا شده است. کلیسا که بر اثر زلزله و حملات سلجوقیان و مغولان آسیب فراوان دیده بود، در دوره‌ی صفویه بازسازی شد. در سال ۱۳۴۱ نیز این بنای تاریخی ثبت ملی گردید.
بنای مزبور یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای ایران محسوب می‌شود که مرمت‌ها و تزیینات آن در دوره‌های مختلف تاریخی صورت گرفته است. این کلیسا به‌همراه قره کلیسا و کلیسای زورزور، درمجموع با عنوان «مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران» در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفته است. موقعیت مکانی این کلیسا و علت نام‌گذاری آن نیز از جنبه‌های جالب و خواندنی آن محسوب می‌شود.
سنت استپانوس که بود؟
اولین نکته‌ای که درباره‌ی این اثر تاریخی توجه انسان را جلب می‌کند، نام آن است. کلیسای سنت استپانوس به نام فردی است که گفته می‌شود یکی از حواریون حضرت عیسی بوده است. این فرد نخستین شهید تاریخ مسیحیت شناخته می‌شود که در سال ۳۶ میلادی به دست اهالی یهودیه به دار آویخته شد.
اتهام او سخنرانی علیه آیین یهود بود که سبب شد تا او را به‌عنوان مرتد، در اورشلیم به دار مجازات بیاویزند. از همین رو، این کلیسا به اسم او نام‌گذاری شده است تا احترام و یاد او همواره حفظ شود و خاطره‌اش باقی بماند.
تاریخچه کلیسای سنت استپانوس
زمان ساخت کلیسای سنت استپانوس را به اوایل دوران مسیحیت ربط می‌دهند. بنا بر گفته‌ی متخصصان، سبک معماری آن تلفیقی از شیوه‌های گوناگون معماری اورارتو، اشکانی و با الهام از معماری رومی است.
با اینکه سال دقیق ساخت آن مشخص نیست، شیوه و مدل معماری بنا و مصالح به‌کار‌رفته در ساختمان نشان می‌دهد که این بنا باید در حدود قرن دهم تا دوازدهم میلادی ساخته شده باشد. قدیمی‌ترین منبعی که از این کلیسا یاد کرده، در حدود سال‌های پایانی قرن دهم میلادی بوده است. به همین دلیل، ساخت و بنای این ساختمان را می‌توان به همان سال‌ها نسبت داد.
کلیسای سنت استپانوس یکی از سه وانک ایران است. وانک به کلیساهایی گفته می‌شود که در آنها علاوه بر برگزاری آیین‌های عبادی، آموزش راهبان نیز انجام می‌گیرد. قره‌کلیسا و کلیسای وانک اصفهان دو وانک دیگر ایران هستند.
معماری این کلیسا شبیه به قره کلیسا، کلیسای جامع اچمیادزین و کلیسای صلیب مقدس است که به شیوه‌ی معماری ارمنی در ایران شناخته می‌شوند.
معماری کلیسای سنت استپانوس
این کلیسا دارای سه بخش نمازخانه‌ی اصلی، اجاق دانیال و ناقوس است. در بخش‌های دیگر کلیسا می‌توان مدرسه‌ی مذهبی یا همان دیر و صومعه، و موزه‌ی تاریخی را مشاهده کرد.
هریک از بخش‌های مختلف این کلیسا، روایتگر موضوعی از تاریخ آن زمان مسیحیت هستند. داستان‌هایی که بر روی دیوارنوشته‌ها و نقاشی‌های موجود در محیط‌های مختلف کلیسا هستند، به روایتی از این رویدادهای تاریخی مسیحی اشاره می‌کنند.
نمازخانه کلیسا
فضای اصلی کلیسای سنت استپانوس که با پلان صلیبی‌شکل ساخته شده است، نمازخانه‌ی کلیسا محسوب می‌شود. کتیبه‌ای متعلق به ۱۲۴۷ قمری بر سردر قرار دارد که در آن، از عباس‌میرزا به نیکی یاد شده است. عباس‌میرزا که جانشین فتحعلی‌شاه بوده، در دوره‌ی جنگ با روسیه، قرارگاهی نظامی در این منطقه داشته است. وی منطقه را به‌بهای سه‌صد تومن تبریزی از محبعلی نخجوانی خریداری و به کلیسا اهدا کرده است. به همین سبب، خلیفه‌ی وقت کلیسا دستور می‌دهد تا بر سردر کلیسا کتیبه‌ای به پاسداشت محبت عباس‌میرزا نصب شود.
نمازخانه یک شبستان دارد که در هنگام برگزاری مراسم مذهبی به زنان اختصاص داده می‌شد. کلیسا سه محراب دارد که یکی از آنها عمومی و دو تای دیگر خصوصی هستند و افراد برای عبادت و روشن‌کردن شمع از آنها استفاده می‌کردند. بر روی درِ ورودی این فضا که متعلق به دوره‌ی صفویه است، با میخ‌کاری، طرح یک صلیب ایجاد شده است.
ناقوس کلیسا
برجی که ناقوس بر آن نصب شده است، روی ایوانی در نزدیکی دیوار جنوبی کلیسا قرار دارد. برج ناقوس، گنبدی هشت‌ضلعی دارد که روی هشت ستون با سرستون‌هایی زیبا قرار گرفته است. روی سنگ گنبد را با کنده‌کاری‌هایی آراسته‌اند. در میان این حجاری‌ها تصویر پیکره‌ی فرشتگان بال‌دار دیده می‌شود.
اجاق دانیال
بخشی از کلیسا است که حکم کلیسای کمکی را دارد و هرگاه جمعیت شرکت‌کننده در مراسم مذهبی زیاد می‌شد، مراسم را در اجاق دانیال هم برگزار می‌کردند. اجاق دانیال دارای یک تالار اجتماعات و محلی برای غسل تعمید است.
استفاده از سبک معماری ارمنی در صومعه سنت استپانوس
معماری چشمگیر این بنا از نمای خارجی آن کاملاً مشهود است. به‌محض رسیدن به آن، نظاره گر معماری چشمگیر آن و منظره‌ای تماشایی و منحصربه‌فرد در کوهستان‌های شمال غرب ایران خواهید بود.
از بیرون، کلیسایی محصور در درون قلعه‌ای را می‌بینید که حصار اطراف آن هفت برج دیدبانی برای مراقبت از آن دارد و بی‌شباهت به معماری دوره‌ی ساسانیان نیست. از این هفت برج، چهار تا در جلو و سه تا در پشت کلیسا بنا شده‌اند. از همان‌جا متوجه می‌شوید که گنبد این بنا برخلاف سایر گنبدهای ایرانی، بر روی یک استوانه بنا شده است.
دروازه‌ی چوبی سنگ‌تراشی‌شده که طرح زیبایی از حضرت مریم و مسیح را بر خود دارد، زیبایی ورودی این کلیسا را دوچندان کرده است. افزون بر این، در قسمت بیرونی دیوارهای کلیسا، می‌توان نمادها و تصاویری از حضرت عیسی و سنت استپانوس را در حین به دار آویختن و به صلیب کشیده شدن، مشاهده کرد.
داخل ساختمان کلیسای سنت استپانوس، نقاشی‌های دیواری هاکوپ هوناتانیان، نقاش معروف ارمنیانی به‌چشم می‌خورد که اصالتاً اهل تفلیس است. هاکوپ بنیان‌گذار نقاشی نوین ارمنی به شمار می‌رود. او را از نقاشان بنام دوره‌ی صفویه در ایران می‌دانند.
روی برخی سنگ‌های کلیسا نوشته‌ها و صلیب‌هایی حک شده است. این حکاکی‌ها در واقع یادگاری‌های مردم هستند. در گذشته، پولی به‌عنوان نذری به سنگ‌تراش می‌دادند تا به یادگار از آنها، صلیبی بر سنگ‌ها حک کند.
بازسازی و مرمت کلیسا
بازسازی و مرمت بناهای تاریخی اقدامی ضروری است که در طول تاریخ برای برقرار نگه داشتن بناهای تاریخی انجام می‌گرفته است. کلیسای سنت استپانوس نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در زمان‌های مختلف بازسازی شده است.
آثار بازسازی این مجموعه‌ی تاریخی از دوره‌های مختلفی همچون دوره‌ی حکومت صفویان و قاجاریان باقی مانده است. در دوران پیش از آن نیز این بازسازی در زمان‌های مختلف انجام یافته است. امروزه نیز بازسازی این بنا در سال‌های مختلف صورت گرفته که آخرین مرمت در سال ۱۳۸۴ خورشیدی بوده است.
موقعیت جغرافیایی صومعه سنت استپانوس
در صورتی که قصد بازدید از این کلیسا را دارید، لازم است برای رسیدن به آن اطلاعات دقیقی از موقعیت جغرافیایی منطقه داشته باشید. این کلیسا در حاشیه‌ی رود مرزی ارس، در منطقه‌ای سرسبز و زیبا، با موقعیت جغرافیایی متفاوت و منحصربه‌فردی قرار گرفته است.
برای رسیدن به آن لازم است به آذربایجان شرقی سفر کنید و به شهر جلفا بروید. سپس، از شهر جلفا حدود ۱۷ کیلومتر به‌سمت غرب حرکت کنید. به این ترتیب، به محل قرارگیری این کلیسا می‌رسید و می‌توانید از آن بازدید کنید.
در سفر به آذربایجان شرقی، از کلیسای سنت استپانوس بازدید کنید
چنانچه به آذربایجان شرقی سفر می‌کنید و به‌دنبال جاذبه‌های گردشگری تبریز و اطراف آن هستید، بازدید از این صومعه را در برنامه‌تان بگنجانید. اگر به آثار باستانی و تاریخی علاقه دارید و به گردشگری میراث فرهنگی می‌پردازید، این سایت جهانی شما را با بنایی آشنا می‌کند که با سایر نمونه‌های معماری ایرانی بسیار تفاوت دارد.
«دستی بر ایران» از هموطنان دعوت می‌کند تا با مطالعه‌ی تاریخ ایران و آثار باستانی آن، بیشتر با هویت ایرانی خود آشنا شوند.
کلیسای سنت استپانوس کجاست؟
این کلیسا در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله‌ی ۳ کیلومتری کرانه‌ی جنوبی رودخانه‌ی ارس، محلی به نام «قزل وانک» هست که این کلیسا در آنجا قرار دارد. برای بازدید از این کلیسا موقعیت مکانی زیر را دنبال کنید:
پرسش‌های متداول درباره کلیسای سنت استپانوس
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤالتان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.
سنت استپانوس کیست و چرا این کلیسا به این نام شهرت دارد؟
استپانوس یا همان استفان، اولین شهید راه مسیحیت است. به‌دلیل مقام والا و احترام به این شهید، در بیشتر کشورها دست‌کم یک کلیسا به این نام وجود دارد.
ماجرای پیداشدن بقایای استخوان در کلیسای استپانوس چه بود؟
در سال ۱۳۸۴ و طی مرمت بنای کلیسای استپانوس، در میان دو تاق این کلیسا، بقایای استخوان‌هایی کشف شد. این کشف اثبات یک روایت تاریخی بود که درباره‌ی نگهداری استخوان‌های حواریون و قدیسان در این بنا بیان می‌شد. در کنار استخوان‌ها، اشیای دیگری نیز کشف شدند که عبارت‌اند از: تکه‌های تخته برای نگهداری استخوان‌ها، تکه‌پارچه‌های زرد و آجری، تکه‌های موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر.
کلیسای سنت استپانوس چند سال قدمت دارد؟
درخصوص قدمت این کلیسا روایت‌های مختلفی وجود دارد؛ اما طبق معماری و سبک ساخت بنا می‌توان قرن‌های دهم تا دوازدهم میلادی را برای آن تخمین زد؛ یعنی قدمتی بیش از هزار سال. برخی دیگر معتقدند ساخت این کلیسا به دوره‌ی صفویه برمی‌گردد.
