کریدور تجاری جاده ابریشم، نقش ایران باستان و اهمیت آن

راه‌ها در دنیای باستان از جایگاه ویژه ای در تمدن سازی و برقراری بادلات فرهنگی و تجاری بین تمدن‌ها برخوردار بوده اند. در این میان “جاده ابریشم” با قدمتی بالغ بر ۱۵۰۰ سال، از 130 سال پیش از میلاد و 1453 سال بعد از میلاد یکی از اثرگذار ترین راه‌های ارتباطی است.

این راه باستانی نه تنها خاستگاه بسیاری از تحولات فرهنگی، تجاری و سیاسی در دوران کهن بوده است، بلکه از پس تاریخ، پیوند دهنده مروادات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در دوران کنونی به حساب می‌آید. ایران نیز از پیش از اسلام در این راه نقش کلیدی و مثمر ثمری داشته است. این نقش در دوران پس از اسلام نیز ادامه پیدا کرده است.

ارزش جهانی جاده ابریشم

جاده ابریشم از شهرستان توان هوانگ در چین به ولایت کانسو می‌آمد و از آنجا داخل ترکستان شرقی امروزی می‌شد و از درون آسیای مرکزی می‌گذشت و از راه بیش‌بالیغ و آلمالیغ و اترار به سمرقند و بخارا می‌رسید.

در بخارا قسمت اصلی آن از راه کویان (جوین) مرو، سرخس، نیشابور، گرگان، بام و صفی‌آباد به ری می‌آمد. این راه از ری به قزوین و زنجان و شمال همدان وصل می شد. سپس، از سمت کبودراهنگ به سمت شمال این شهر نزدیک کوه قولی یابا و اردبیل و تبریز و ایروان می‌رفت و از ایروان به ترابوزان (بیکی که از بندرهای شام بود) ختم می شد.

قسمت فرعی جاده ابریشم از سمرقند آغاز می شد، به خوارزم وصل می شد و از خوارزم به سرای و هشترخان و از آن جا به کنار رودخانه «دن» و بندرهای دریای آزف اتصال می‌یافت. مهم‌ترین کالایی که از ایران می‌گذشت، ابریشم بود. چون ایرانیان مقدار بسیاری از ابریشم خام وارداتی از چین را استفاده می‌کردند، می‌توانستند فراورده‌های خویش را به هر بهایی که بخواهند، به کشورهای باختر زمین بفروشند.

نخستین کسی که نام راه ابریشم را در سال ۱۸۷۷ میلادی، برای این مسیرها برگزید، جغرافی‌دان آلمانی فردیناند ریختوفن بود. وی به سبب حمل ابریشم چین از این راه به دریای مدیترانه و مناطق گوناگون دیگر بین راه، این نام را برگزید.

مبادلات ایران و چین در راه ابریشم

موقعیت جغرافیایی ایران به گونه ای است که با تمامی سرزمین‌هایی که در دوران کهن در راه ابریشم قرار داشته اند، مرزهای مشترک و مراودات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دارد. چنانچه میزان و حجم تبادلات اقتصادی ایران با این کشورها را در نظر بگیریم، مشخص می‌شود که جاده ابریشم تا چه حد در ایجاد و تحکیم روابط اقتصادی و سیاسی بین کشورهای این حوزه مهم، استراتژیک و اثر گذار بوده است.

همسایه‌های جاده ابریشم

علاوه بر چین، روابط اقتصادی ایران با دیگر کشورهای حوزه جاده ابریشم هم از سطح مطلوبی برخوردار بوده است. میزان مبادلات اقتصادی ایران با کشورهای آذربایجان و ارمنستان و روسیه همواره بسیار بالا بوده است. در مسیر جاده ابریشم، مبادلات تجاری ایران و ترکیه نیز اهمیت راهبردی بسیاری داشته است.

جاده ابریشم را شاید بتوان مهم‌ترین جاده دنیا تا قرن پانزدهم میلادی قلمداد کرد. این جاده نه تنها نقل و انتقال کالا را امکان‌پذیر می‌کرد، بلکه باعث انتقال باورهای فکری مثل اسلام، هندوئیسم، بودیسم و مسیحیت نیز شد. به علاوه، بیماری‌هایی مانند طاعون نیز از این مسیر منتشر می‌شدند. این بیماری‌ها در قرن دوم و سوم باعث کاهش جمیعت در چین و مدیترانه و در نتیجه تضعیف امپراتوری‌های این نواحی شدند.

پژوهش‌های باستان‌شناختی در مسیر جاده ابریشم به شکل جدی از سده نوزدهم و به یاری از اروپایی‌ها آغاز شده ‌است. گنجینه‌ای از این اشیا باستانی اکنون در موزه هرمیتاژ سنت پترزبوگ نگه داشته می‌شود. در سال ۲۰۱۴ میلادی بخشی از این اشیا در آمستردام به نمایش درآمد.

راه ابریشم پیوند دهنده بدنه اصلی تمدن های قدیمی در سه قاره اوراسیا بوده و از این نظر بسیار حائز اهمیت می باشد. این تمدن ها عبارتند از تمدن هاي آسیایی شامل حوزه هاي تمدنی چین، هند توران، آسیاي مرکزی، ایران و بین النهرین، اورارتو و یمن (سبا). تمدنهاي اروپایی نیز شامل یونان و روم و دیگر تمدنهای فرعی در جنوب اروپا، تمدنهای آفریقایی شامل مصر، کوش و سایر تمدن های آفریقا می شوند.

در واقع، راه ابریشم به همه راه های آبی و زمینی اطلاق میشود که حوزه های تمدنی واقع در غرب اقیانوس آرام تا شرق اقیانوس اطلس را به هم وصل می کردند. این راهها در مسیر خود از قلمروهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی بسیار متنوعی می گذشتند که کلیت آنها مجموعه ارزشمندی از میرات گرانبهای بشری را در بر می گیرد.

معمولاً از نظر باستانشناختی اهمیت تاریخی این جاده سرنوشت ساز زمانی مشخص می شود که نمادهای بر جای مانده از سازه های معماری، شهرسازی، پل های باستانی و… آن با یکدیگر مقایسه و تطبیق داده شوند. قطعاً حاصل این امر از دیدگاه علوم و فنون دیگر (مانند جغرافیای تاریخی و علوم نظامی و…) دارای بار معنایی مثبتی خواهد بود.

جاده گفت‌وگوی تمدن‌ها

باید حتما به این نکته اشاره نیز کرد که به دلیل پر تردد بودن این جاده، کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های مهمی در حاشیه این جاده بر روی کوه ها و صخره ها کنده شده‌ اند. این حجاری ها برای تجار در آن زمان حکم تبلیغات و تبلیغات امروزه را داشته است.

از مهم‌ ترین این تبلیغات باستانی می‌توانیم به نقش برجسته آنوبانی در سرپل ذهاب کرمانشاه اشاره نماییم که قدیمی‌ترین نقش برجسته کشور ایران است. دو مورد دیگر نقش برجسته بیستون در نزدیکی کرمانشاه و نقش برجسته فتحعلی شاه قاجار در کنار چشمه‌ علی‌‌ ری هستند که مورد اخیر بر روی نقش برجسته بهرام چوبین حجاری شده است.

البته از نظر تاریخی باید این نکته را بدانیم که هدف ایرانیان در آن زمان تنها از داشتن ابریشم، تجارت نبود بلکه می خواستند بر امپراتوری روم برتری یابند.

مسیر انتقال فرهنگ ها

جاده ابریشم در زمینه ارتباط میان مردمان و جریانهای فکری و هنری و سنتها و آیین ها )در واقع انتقال فرهنگ به وسیله کالا( نقش بسزایی داشته است. به طور مثال، تمامی دوره های پارتی، سغدی ها، ختنی ها، خوارزمی ها در آسیای میانه به نوبه خود در این انتقال سهیم بوده اند. از طریق آسیای میانه بود که مهاجران، بازرگانان، مبلغین دینی از غرب به شرق آسیا سفر می کردند و عامل انتقال محصولات مادی و فرهنگی و دینی بودند.

گاهی در این مسیر با هجوم اقوامی مانند هون ها، هفتالیت ها، هیاطله … روبرو می شدند. به هر تقدیر، ایران و چین و هند عوامل مهم و تاثیرگذار در این مسیر سوق الجیشی محسوب می شدند.

به عبارت دیگر جاده ابریشم عامل مهم مبادلات اقتصادی و انتقال علوم و فنون و تمدن پیشرفته بین شرق و غرب جهان بود که این انتقال قبل از رنسانس در اروپا از شرق به غرب و بعد از انقلاب صنعتی از غرب به شرق صورت می گرفت.

مقایسه با سایر آثار مشابه

مجمع جهانی شهرهای جاده ابریشم به عنوان یک مرکز بین‌المللی فرهنگی، اقتصادی و گردشگری در ایران با نظارت آژانس برنامه اسکان بشر ملل متحد (UN-HABITAT) با هدف تعامل سازنده و همکاری متقابل با ۳۰۰ شهر از ۷۳ کشور در مسیر جاده ابریشم آغاز به کار نمود.

هدف از این همکاری و تعامل همانا تحقق اهداف توسعه پایدار با تشکیل کارگروه‌های فرهنگی، اقتصادی و گردشگری به مرکزیت شهر فرهنگی و تاریخی قزوین به عنوان مرکز جهانی شهروندان جاده ابریشم بود.

این مجمع در ماه سپتامبر سال 2016 میلادی در کاروانسرای سعدالسلطنه شهر قزوین تأسیس و آغاز به کار کرد.

جاده ابریشم جدید

چین نخستین بار طرح “جاده ابریشم جدید” را در سال ۲۰۱۳ میلادی به عنوان راهی برای گسترش روابط پکن با کشورهای آسیایی، آفریقایی و اروپایی از طریق سرمایه گذاری در زیرساخت‌ها معرفی کرد.

در این برنامه که با سرمایه گذاری‌های هنگفت برای ایجاد شبکه های راه آهن، جاده ها و بنادر همراه است، شرکت‌های عمرانی چین قراردادهای پرسودی برای اتصال بنادر و شهرها – با وام بانک های چینی – دریافت کرده‌اند.

در ۱۶ مه ۲۰۱۷ طی مراسمی با حضور رهبران نزدیک به ۳۰ کشور جهان در چین، جاده ابریشم جدید افتتاح شد تا راه را برای جاه طلبی اقتصادی بیشتر این قدرت آسیایی هموارتر کند. جاده ابریشم جدید، امکانی تازه در اختیار کشورهایی قرار می‌دهد که در مسیر آن قرار گرفته‌اند تا تجارت خود را در آسیا، اروپا و آفریقا بیش از گذشته توسعه دهند.

همچنین در 27 آوریل سال 2019 میلادی، رئیس جمهور چین در سخنرانی پایانی نشست “جاده ابریشم جدید” یا “یک کمربند و یک جاده” از کشورهای بیشتری خواست تا در این پروژه عظیم شرکت کنند. توافق هایی به ارزش ۶۴ میلیارد دلار در جریان ساخت و بهره برداری از جاده ابریشم جدید صورت قرار گرفته اند.

نشست سه روز “جاده ابریشم جدید” با حضور مقامات و نمایندگان عالیرتبه نزدیک به ۴۰ کشور جهان در پکن برگزار شد.

در حالی که اکثر پروژه‌های “جاده ابریشم جدید” براساس برنامه ریزی‌های قبلی ادامه دارد، برخی از این پروژه‌ها به دلیل تغییرات در دولت‌های برخی از کشورها از جمله مالزی و مالدیو به تعویق افتاده است.

جاده ابریشم دریایی

صرف نظر از جاده ابريشم زمينی که از برخی نواحی سرزمين ايران می گذشت، جاده ابريشم دريايی نيز یکی از مهم ترین جاده های تجاری جهان است. این جاده به دنبال تغيير ساختار سياسی و اقتصادی قاره اروپا و آسيا ایجاد شد. در حقیقت، با پيشرفت فنون دريانوردی، نقش روزافزون حمل و نقل دريايی در تجارت مورد توجه قرار گرفت و این جاده احداث شد.

اين جاده که از خليج فارس می گذشت، مبالات سياسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای واقع در مسير چين به ايران را تحت تاثير قرار می داد. اين مسير با آن که طولانی تر بود و خطرات ناشناخته ای به همراه داشت، اما در برخی موارد به مسير خشکی ترجیح داده می شد.

افزايش قدرت دريايی امپراطورهای چين و ايران، موجب توسعه هرچه بيش تر مسير آبی می گشت. اين توسعه در دوره اسلامی نيز متوقف نشد. ايرانيان سهم بسياری در تجارت ابريشم و کالاهای ديگر در اين مسير داشتند. در ضمن، ناوگان ايرانيان بين بنادر ايران و چين رفت و آمد می کردند.

جاده ابریشم از کجا تا کجاست؟

جاده ابریشم به مجموعه راه‌های به هم پیوسته‌ای اشاره داشت که شرق و غرب و جنوب آسیا را به شمال آفریقا و شرق اروپا وصل می‌کرد. هدف از ایجاد این جاده، تبادلات بازرگانی بود.

پرسش‌های متداول درباره جاده ابریشم

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.