منبر به‌عنوان یكی از ارکان كاربردی در آثار و فضاهای معماری ایرانی-مذهبی، خصوصاً در مساجد، جایگاه ویژه‌ای داشته است. منبر مسجد که متشكل از چند پله، نشیمنگاه، نرده و گنبد یا آسمانه است، همیشه در كنار محراب مساجد قرار دارد. اهمیت و جایگاه منبر سبب شد که در طول ادوار مختلف تاریخی جایگاه ویژه‌ای داشته باشد؛ بر همین اساس، بارها در کانون هنرنمایی معماران بوده و موجب ساخته شدن آثار شاخصی گشته است.
تعریف منبر
در لغت‌نامه دهخدا، در تعریف کلمه «منبر» چنین آمده است؛ “{ امم ب}’ (ع اِ) آنچه خطیب بر آن ایستد. (منتهی الارب) (آنندراج). آنچه خطیب بر آن ایستد و خطبه خواند. کرسی مانندی پایه‌دار كه واعظ و خطیب بر بالای آن نشسته، خطبه خواند و موعظه كند (ناظم الاطباء).
در منابع تاریخی تعاریف متعددی برای منبر ارائه شده است. به عنوان مثال:
- منبر وسیله‌ای است کاربردی، متشکل از یک نشیمنگاه یا تختگاه و چند پله که واعظ یا خطیب بر آن می‌نشیند، خطبه می‌خواند و به تذکره و وعظ شنوندگان می‌پردازد.
- منبر محل جلوس واعظ (شخص روحانی) برای بیان مسائل مذهبی است (فرهنگ نظام). از آن به‌عنوان تختی یاد شده است که دارای یک پله یا بیشتر باشد و خطیب و واعظ و ذاکر بر آن می‌نشیند. نوعی از صندلی که از قدیم‌الایام در ایران، مصر، بین‌النهرین و سایر کشورهای خاورمیانه معمول بوده است.
- منبر، کرسی مانندی پایه‌دار که واعظ و خطیب بر بالای آن می‌نشیند و خطبه و روضه می‌خواند، گاهی هم در جشن آن را با چراغ رنگی و آیینه، تزیین می کنند. نوحه‌خوان بر عرشه آن می‌ایستد و شرکت کنندگانِ دسته را به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی تشویق می‌کند.
خطیب یا واعظ چنان‌که در كنیسه و مسجد وجود دارد و از بالای آن با جمع سخن گوید و آن را به جهت بلند بودن از اطراف خود منبر گویند. نشیمنی از چوب و جز آن به چندپایه كه واعظ و امام و خطیب و روضه‌خوان بر آن نشینند و خطبه و وعظ و مصیبت اهل‌بیت گویند.
تاریخچه و پیدایش منبر مسجد
تاریخچه پیدایش منبر را شاید بتوان در نمونه‌های مشابه منبر در مراسم عبادی مسیحی، در سكوی وعظ (نصیحت) یافت؛ کلمه‌ای كه در اوایل قرون‌وسطی برای اشاره به سكوی خطابه دارِ كلیسای بیزانس برای تخت اسقف استفاده می‌شد. این سکو نزدیک‌ترین نوع سكوی خطابهی شبیه به منبر است. این سكوی خطابه، مثلث قائم‌الزاویه پله‌داری بود كه به دیوار تكیه می‌کرد و از نظر سادگی شباهت فوق‌العاده‌ای به منبر داشت.
در مورد وجود و پیشینه منبر چندین نظریه وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:
منبر را با تختی مرتبط می‌دانند كه فرمانده ساسانی از بالای آن ارتش را سان می‌دیده است. در دوران قبل از اسلام، پادشاهان ایران و روم و حتی برخی از حكام محلی، از وسیله‌ای به نام كرسی یا تختگاه به هنگام جلوس یا برای دیدار با بلندپایگان كشورهای دیگر استفاده می‌کردند.
منبر مساجد در دوران اولیه اسلام، به‌عنوان نوعی تخت مورد استفاده قرار می‌گرفت كه حكام و فرمانروایان می‌توانستند از روی آن برای هواداران خود سخنرانی یا با دیگران بیعت كنند.
در آغاز اسلام، در مکه، پیامبر برای ترویج و تبلیغ اسلام به‌هیچ وجه از وسیله‌ای به نام منبر مسجد استفاده نمی‌کرد، بلكه به هنگام تبلیغ دین اسلام از مکان‌های بلند و مرتفع مانند تپه استفاده می‌کرد. پس از هجرت پیامبر از مكه به مدینه و ساخت مسجد قبا و مسجدالنبی، کم‌کم استفاده از این صندلی پله‌دار معمول گردید.
منبر بنای یادبودی از كرسی خطابهی پیامبر است كه وی از بالای آن پیروانش را خطاب می‌کرد.
جایگاه نمادین منبر
بسیاری از نمادهای موجود در یك فرهنگ، در ابتدا به علت ضرورت و رفع یک نیاز به وجود آمده‌اند، اما به‌مرور زمان کارکرد خود را از دست داده و جنبه‌های نمادین آن باقی‌مانده است.
ازجمله این نمادها، منبر مساجد است كه در ابتدا به‌منظور جایگاهی برای تسلط خطیب (سخنران مذهبی) بر مخاطبان و ارتباط بهتر گوینده با شنوندگان شناخته‌شده است. امروزه منبر با همان شكل و فرم اولیه، تنها به‌عنوان نمادی مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
منبر مسجد عموماً در شبستان اصلی و در نزدیكی محراب قرار دارد تا شنوندگان در هنگام گوش دادن به سخنان خطیب و آمین گفتن رو به قبله باشند. در اسلام رو به قبله بودن، به ویژه در مسجد و در حال دعا، از مستحبات است.
در ادبیات فارسی، منبر به‌عنوان نماد زهد و پرهیزکاری و همچنین نمادی از دین ترس‌آلود در مقابل دین عارفانه و عاشقانه شناخته می‌شود. شاعران فارسی زبان، در اشعار خود از این نماد به‌وفور استفاده کرده‌اند. حافظ می‌گوید:
حافظ آراسته كن بزم و بگو واعظ را كه ببین مجلسم و ترك سر منبر گیر
منبر در معماری اسلامی هرگز مانند محراب مقبولیت جهانی پیدا نکرد. كاركرد منبر در آغاز كار بیشتر در نماز جمعه بود و در مساجد جامع کاربرد داشت. این در حالی است كه محراب جزء اصلی کوچک‌ترین مسجدها شد و حتی در مدارس، مقابر، کاروانسراها و سایر بناها نیز یافت می‌شد.
خطبه جزء جدایی‌ناپذیر نماز جمعه بود. خطبه اقدامی برای بیعت بود. دیده شدن و شنیده شدن صدای خطیب که به خواندن خطبه می‌پرداخت، اهمیت بسیار داشت. این‌گونه بود كه منبر به وجود آمد. منبر معمولاً در سمت راست محراب قرار می‌گرفت؛ هرچند در دوره اموی، مكان آن در درون خود محراب قرار داشت.
بعد از حادثه عاشورا و لزوم بیان مظلومیت امام حسین و افشای چهره یزید و دیگر دشمنان آن حضرت، کم‌کم منبر مسجد به داخل حسینیه‌ها نیز راه یافت. پس از آن، استفاده از منبر در مساجد و حسینیه‌ها رو به افزایش یافت.
بخش‌های تشکیل‌دهنده منبر
منبر از دو بخش پله و نشیمنگاه تشکیل‌شده است؛ هرچند منبرهایی نیز از دوره‌های مختلف تاریخی ایران باقی‌مانده‌اند كه علاوه بر این دو عنصر دارای درب، نرده و آسمانه یا گنبد هستند.
شکل و نقش نمادین منبر و اعداد در آن
اولین منبر مساجد بسیار ساده و دارای پله‌های محدودی بودند. اصولاً منبرها از لحاظ ساختمانی از دو مثلث مسطح در دو بدنه تشكیل می‌شدند كه در بین این دو، یك ردیف پله قرار می‌گرفت. این پله‌ها خطیب را به بالاترین قسمت می‌رساند كه عرشه یا نشست‌گاه نام دارد.
به‌مرور زمان، ارتفاع و فرم منابر نیز بنا بر نقشه كلی ساختمان، دستخوش تغییرات گوناگونی شد: ابتدا بر ارتفاع منبر افزوده شد، چنان‌که منابر 7، 9، 11 و 15 پله‌ای به وجود آمدند.
درباره معنای نمادین منابر می‌توان گفت که شكل نمادی گنبدِ منبر، نشانه‌ی تقدس شخصیتی بود كه در زیر آن می‌نشست؛ همچنین، شكل نمادین پله‌ها به مفهوم نردبان جهان بود كه از مراحل دنیوی و روحانی می‌گذشت و به خدا می‌رسید.
در جهان اسلام، اعداد مورد استفاده در ساخت پله‌های منبر دارای معانیِ نمادینی هستند كه برگرفته از دیدگاه اسلامی است. به‌طور مثال:
- عدد هفت، نمادی از هفت‌آسمان و هفت زمین
- عدد هشت مفهومی از كعبه، مربع، هشت‌بهشت و امام هشتم شیعیان
- عدد نه نیز نمادی از فلك نهم، عرش اعلا و
- عدد یازده اشاره‌ای به یازده تن از 12 امام شیعی كه به شهادت رسیده‌اند.
اهمیت منبر در ایران
در ایران منبر مسجد یا حسینیه اهمیت زیادی داشته است؛ تا آنجا كه به روایت برخی کتاب‌های تاریخی، در میان شهرهای كوچك بر سر امتیاز بر پا داشتن منبر، جنگ درمی‌گرفت. مقدسی، تاریخ‌دان معروف، بارها یادآور شده است كه وجود منبر نشانه پیشرفت و رونق و شكوه شهر بوده است و آن را یكی از اشیا با اهمیت در شهرهای اسلامی می‌داند.
جنس منبر
در ایران، با توجه به منطقه جغرافیایی، مصالح بومی و عقاید مذهبی، منبرهای مختلفی ساخته‌شده‌اند كه علاوه بر شکل و تزیینات، در مواد اولیه نیز تفاوت دارند.
در یك تقسیم‌بندی كلی، می‌توان منبرهای ایران را به سه گروه منبرهای چوبی، سنگی و آجری تقسیم كرد. این تقسیم‌بندی بر اساس نوع مواد اولیه مورد استفاده در هر منبر است. مهم‌ترین ماده اولیه مورداستفاده در ساخت این سه گروه به ترتیب، چوب، سنگ و آجر هستند.
منبرهای سنگی
كل این منبرها به‌طور یكپارچه از سنگ ساخته شده است. سنگ مورد استفاده در این منبرها، بیشتر از نوع مرمر است. منبرهای سنگی با کتیبه‌های زیبا مزین شده‌اند. از نمونه‌های کتیبه‌های سنگی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- منبر مسجد جامع یزد
- منبر مسجد امام اصفهان
- منبر مسجد امام اصفهان: منبری مرمرین با 13 پله
- منبر مسجد و مدرسه چهارباغ یا مادر شاه اصفهان
منبرهای آجری
در این گروه از منبرها، آجر تنها اسكلت منبر را تشكیل می‌دهد و رویه ظاهری منبر با لایه‌ای از گچ سفید یا رنگ شده است. به‌عنوان مثال، می‌توان به منبر مسجد جامع جاجرم در خراسان شمالی اشاره كرد. در منبرهایی نیز مشاهده شده است كه برای لایه‌ی ظاهری منبر، به‌جای گچ، از کاشی‌کاری استفاده شده است. برخی از منبرها که در این گروه قرار می‌گیرند، عبارتند از:
- منبر مسجد جامع كاشان تزیین شده با كاشی معرق
- منبر مسجد زوزن (نزدیك مرز ایران و افغانستان)؛ منبر آن از آجر و كاشی فیروزه‌ای ساخته شده كه با نقوش بسیار جالب تزیین یافته است و
- منبر مسجد جامع كاشان؛ این منبر با كاشی معرق به طرز زیبایی آرایش یافته است.
منبر چوبی
مهم‌ترین ماده اولیه در ساخت منبرهای چوبی ایران را چوب تشكیل می‌دهد. ماده اولیه اكثر منبرهای شاخص و تاریخی ایران، چوب است كه با هنرهای منبت‌کاری و گره چینی مزین شده‌اند.
چوب درخت گردو و ساج یكی از پركاربردترین این چوب‌ها است. باگذشت زمان و تكامل هنر معرق، از چوب‌های رنگی و زیبای دیگری نیز بهره گرفته‌شده است.
از جمله مواد غیرچوبی مورداستفاده در تزیین منبرهای ساخته‌شده در دوران معاصر، می‌توان به صدف، عاج فیل، استخوان شتر، مواد چسباننده نظیر سریشم، مواد محافظ و جلادهنده، نظیر لاك الكل، نیز اشاره كرد.
به‌طورکلی، می‌توان گفت که علاوه بر منبرهای چوبی در ایران، منبرهایی هم هستند که از سنگ و آجر ساخته‌شده‌اند. در مساجد ایران قبل از صفویه، منابر غیر چوبی مرسوم بود، اما نه از سنگ بلكه با مصالح خود آن بنا و با تزیینات کاشی‌کاری که بر روی منبر انجام می‌شده است.
از مناره‌های شاخص چوبی ایران می‌توان به منبرهای زیر اشاره کرد:
- دو منبر چوبی الجایتو واقع در مسجد جامع اصفهان مربوط به دوران ایلخانی
- منبر مسجد ابیانه یکی از زیباترین منبرهای ایرانی است
- منبر موجود در مسجد جامع ندوشن
- منبر مسجد جامع نائین
- منبر مسجد جامع سوریان شیراز
- منبر زیبای مسجد گوهرشاد مشهد
- منبر تکیه دولت تهران
پرسش‌های متداول درباره منبر مسجد
در زیر به بیان برخی از پرسش‌های متداول درباره منبر مساجد می‌پردازیم و پاسخ‌هایی ارائه می‌کنیم. اگر پاسخ خود را در اینجا نیافتید، لطفا در بخش کامنت‌های این پست، پرسش خود را با ما درمیان بگذارید تا به آن جواب بدهیم.
منبر مسجد چیست؟
منبر صندلی شخص روحانی یا یک رهبر مذهبی برای توضیح امور مذهبی است؛ از دو بخش اصلی نشیمنگاه و پله ساخته شده است، در مواردی، منبر دارای درب و آسمانه یا گنبدخانه نیز هست که به آن اضافه شده‌اند.
کاربرد منبر چیست؟
منبر مسجد یا حسینیه دارای کاربردهای بسیار است؛ از جمله، برای آن است که شخص روحانی یا مبلغ مذهبی از بالای آن با جمع سخن بگوید و خطبه نماز جمعه را بخواند؛ همچنین، کاربرد منبر در روزهای جشن و عزا آن است که از روی آن مولودی و مداحی خوانده شود.
آیا منبر فقط در مساجد کاربرد دارد؟
منبر در دوره‌های اولیه اسلامی تنها در مساجد کاربرد داشت، اما با شهادت امام حسین و یارانش، از این وسیله در حسینیه‌ها برای خواندن مداحی و ذکر مصیبت حادثه کربلا نیز استفاده شد.
