حکاکی روی فلز، نوعی روش چاپ به شیوه‌ی دستی است که جهت حک کردن تصویر و کلمات بر روی سطوح فلزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این شیوه در گذشته صرفاً بر روی فلز مس اجرا می‌شد، اما رفته‌رفته بر روی سایر صفحات فلزی نیز انجام شد. در ایران این رشته‌ی هنری در «سبک تبریز و سبک اصفهان» بسیار شناخته شده است.
حکاکی روی فلز که در گروه مواد سخت قرار می‌گیرد، برخلاف سایر انواع حکاکی (حکاکی روی چوب)، صرفاً جنبه‌ی تزئینی ندارد. در واقع، این هنر جهت تکمیل صنعت ابتدایی چاپ به وجود آمده است. با مطالعه‌ی این مقاله با ویژگی‌های این هنر از صنایع دستی ایران بیشتر آشنا می‌شوید.
انواع روش‌های حکاکی روی فلز
در گذشته روش‌های مختلفی برای حک کردن تصاویر یا نوشته بر روی ظروف فلزی وجود داشت که امروزه با پیشرفت تکنولوژی و ساخت دستگاه‌های گوناگون، این روش‌ها منسوخ شده‌اند. در ادامه به معرفی روش‌های سنتی این هنر دستی می‌پردازیم:
پوشاندن پشت ورقه‌ی فلزی با قیر:
در این روش پشت فلز مورد نظر را که معمولا مس، نقره، برنج، طلا و یا مخلوطی از طلا و فلزات دیگر است را قیراندود می‌کنند. این به آن جهت است که حین انجام حکاکی، فلز مورد نظر چین و چروک نخورد.
پس از پوشاندن پشت کار با قیر، تصویر یا نوشته‌ی مورد نظر را بر روی فلز طراحی می‌کنند. در نهایت، با وسیله‌ای که «نیم‌ُبر» نام دارد، تصویر یا نوشته بر روی فلز حکاکی می‌شود؛ به این صورت که با استفاده از چکش قسمت‌های دارای نوشته یا تصویر از روی فلز حذف می‌شود. در پایان کار، طرح به صورت برجسته بر روی آن ظاهر می‌گردد.
گاهی اوقات استادکار، نقوش حک شده بر روی فلز را با طلا یا نقره تزیین می‌کند. در این صورت، ارزش هنری آن بیشتر می‌شود.
پوشاندن ضلع داخلی یا پشتی فلز با محلول قطران ذغال سنگ و گچ:
در روش مزبور، پوشاندن قسمت پشتی یا داخلی فلز سبب می‌شود که صدای چکش در حین حکاکی کاهش یابد. همچنین، این کار از سوراخ شدن فلز در حین کار جلوگیری می‌کند.
پس از این کار، همانند روش قبل، نقش مورد نظر بر روی فلز طراحی می‌شود. سپس، استادکار قلم فولادی را بر روی طرح مورد نظر قرار می‌دهد و با کوبیدن چکش با شدت متفاوت، بر روی فلز شیارها و نقوش مختلفی را به وجود می‌آورد.
هنرمند پس از اتمام کار، قطران ذغال سنگ را بر می‌دارد و شیارهای ایجاد شده را با ذغال پر می‌کند. در نهایت، روی کار را با روغن جلای سیاه می‌پوشاند تا نقوش حک شده به صورت خطوط تیره ظاهر شود.
در گذشته، علاوه بر روش‌های مذکور، حکاکی روی فلز به دو سبک دیگر نیز انجام می‌شد که به شرح آنها می‌پردازیم:
سبک تبریز:
در این سبک، حکاکی بدون استفاده از چکش و به وسیله‌ی قلم فولادی انجام می‌شد. در واقع، هنرمند در این روش با در دست گرفتن قلم و چرخاندن مچ دست خود نقوش مختلف را بر روی فلز ایجاد می‌کرد.
سبک اصفهانی:
در این سبک استفاده از چکش مانعی نداشت. به همین دلیل، نقوش حک شده توسط سبک اصفهانی عمیق‌تر از سبک تبریز است.
دو روش مرسوم دیگر برای حکاکی روی فلز عبارتند از:
حکاکی به روش ثابت:
حکاکی با ابزار ثابت به وسیله‌ی یک ابزار نوک تیز (مانند مُغار) انجام می‌شود که هیچ‌گونه گردشی ندارد. از این روش برای حکاکی بر روی فلزات نرم نظیر آلومینیوم، برنج، نقره و طلا استفاده می‌کنند.
حکاکی به روش دوار:
در این روش سر الماسی شکل ابزار بر روی قطعه قرار می‌گیرد و با حرکت خود، براده‌های سطح را خارج می‌کند.
تمامی روش‌های ذکر شده در بالا در شاخه‌ی دیگری از صنایع دستی به نام قلم‌کاری نیز به کار می‌رود. با این تفاوت که در قلم‌کاری، از انواع قلم‌ها برای ایجاد نقوش به صورت برجسته‌کاری و فرورفتگی استفاده می‌شود. این در حالی است که حکاکی روی فلز تنها به صورت برجسته‌کاری و صرفاً با یک نوع قلم صورت می‌گیرد.
ابزارهای مورد استفاده در این رشته از صنایع دستی
در این رشته، ابزارهای مختلفی به کار گرفته می‌شوند که برخی از آنها عبارتند از:
- میز کار که معمولاً از کُنده‌ی چوب ساخته می‌شود.
- قلم حکاکی و چاقو یا مغاره‌ی کنده‌کاری.
- چکش حکاکی، پرگار، تسمه، خط کش.
- ابزار دستی به نام «درفش» که بیشتر برای حکاکی روی مس کاربرد دارد.
مراحل انجام کار حکاکی روی فلز
این هنر دستی طی مراحل مختلفی انجام می‌گیرد که در زیر به شرح آنها می‌پردازیم:
- در ابتدا هنرمند تصویر یا نوشته‌ای را انتخاب می‌کند و ورقه‌ی نازکی بر روی آن قرار می‌دهد.
- در مرحله‌ی دوم آنچه از پشت ورقه‌ی نازک رویت می‌شود، بر روی آن نقاشی می‌کند.
- سپس، کاغذ نازک را پشت و رو می‌کند و نقاشی یا نوشته‌ی پشت آن را دوباره در پشت کاغذ پر رنگ می‌کند.
- در مرحله‌ی بعد کاغذ را طوری بر روی فلز قرار می‌دهد که تصویر یا نوشته‌ی آن به صورت وارونه قابل دیدن باشد. البته، کاغذ باید بر روی فلز تثبیت شود که هنرمند برای این‌کار می‌تواند صفحه‌ی فلزی را موم‌اندود نموده و یا از روش‌های دیگری استفاده کند. لازم است که لایه‌ی موم به صورت نازک و یک‌نواخت بر روی سطح کار پخش شود.
- در مرحله‌ی بعدی، هنرمند خطوط روی کاغذ را به وسیله‌ی چاقو یا مغار بر روی صفحه‌ی فلزی کنده‌کاری می‌کند.
- سپس، کاغذ را از روی صفحه بر می‌دارد و دیگر همه چیز بستگی به مهارت شخصی صنعتگر دارد. او باید بتواند سایه روشن‌ها را بر روی کار اعمال کند و شیارهای روی صفحه‌ی فلزی را کامل کند.
- در نهایت، برای امتحان این‌که نقش به خوبی بر روی سطح کار نشسته است، سطح صفحه فلزی را مرکب می‌زنند. سپس، کاغذی بر روی آن قرار می‌دهد تا نقش اجرا شده بر روی صفحه کاغذ بیافتد. در این صورت، پس از وارونه کردن کاغذ، نوشته باید قابل خواندن باشد یا اگر تصویر حکاکی شده است، به درستی روی کاغذ بنشیند.
کاربرد
در سال‌های پس از آفرینش هنر حکاکی روی فلز، از آن برای تولید مُهر استفاده می‌شد. بدین صورت که اگر نوشته بر روی صفحه‌ی فلزی قابل خواندن بود، روی آن را با موم، سرب یا مواد نرم دیگری می‌پوشاندند.
سپس ماده‌ی نرم را که حاوی نوشته بود، زیر دستگاه پِرس قرار می‌دادند یا از زیر غلتک عبور می‌دادند. بدین ترتیب، نوشته‌ی روی آن به طور برجسته بر روی سطح ماده‌ی نرم، ثبت می‌شد. این نقش برجسته نوعی مهر ابتدایی به شمار می‌رفت.
از کارگاه‌های حکاکی روی فلز دیدن کنید
دستی بر ایران می‌کوشد علاوه بر معرفی گردشگری میراث فرهنگی، به شکل موثرتری توجه بازدیدکنندگان را به صنایع دستی ایران نیز جلب کند. بازدید و خرید صنایع دستی، در حفظ و احیای این هنرهای دیرین بسیار موثر است.
