زرگری و جواهر سازی یکی از صنایع دستی ایران است که قدمتی کهن در طول تاریخ کشورمان دارد. در ایران پیش از اسلام زرگری و جواهر سازی با کیفیت بسیار خوبی آغاز شده بود و نمونه های بسیار نفیسی از کار هنرمندان آن دوره کشف شده اند.
مردمان ساکن فلات ایران در هزاره دوم قبل از میلاد مسیح، در مقایسه با مردمان بین النهرین و سواحل نیل، چند سده دیرتر به ثروت و موقعیت حصول فلز و ساخت زینت آلات از آنها دست یافتند. مردمان آن سرزمین ها براحتی دسترسی به آب داشتند و در کشاورزی با هیچ مشکلی مواجه نبود. بنابراین، چون امور اولیه زندگی دغدغه هایشان را تشکیل نمی داد، در ۳۰۰۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد مسیح، زینت آلات مسی و رشته گوی های رنگارنگ تولید می کردند. کارهای نقره ساخت آنان نیز در ۲۰۰۰ پیش از میلاد مسیح پدید آمدند.
در خلال نیمه نخست هزاره دوم پیش از میلاد مسیح، در شوش جواهر سازی به صورت دستبندها و گردنبندهایی با مهره های گرمکی شکل و فاصله اندازهایی از طلای توخالی انجام می شد . مردان و زنان از این زینت آلات استفاده می کردند. در طی همان مدت، در شمال و شمال غرب ایران، هنرمندان از همان نوع فن آوری ها و طراحی های در جواهرسازی استفاده می کردند.
در هزاره اول قبل از میلاد، هنرمندان چندین قوم موجب شکل گیری گونه غنی ای از سنت ها در فلات ایران آن زمان گردید. بیشتر این افراد از قبل در ایران ساکن بودند. تازه واردان به جا مانده از سلسله های ورافتاده در بین النهرین نیز عده دیگری از آنها را تشکیل می دادند. از سویی دیگر، قوم آریایی از شمال به ساکنان فلات ایران پیوسته بودند. این سنت های هنری زرگری و جواهر سازی آنان در برخی حفاری های باستان شناسان کشف شده اند.
به عنوان مثال، در گوری واقع در استان آذربایجان که به تاریخ ۱۰۰۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد مسیح باز می گردند، استخوان های دختری پیدا شد که آراسته به شمار زیادی زیور آلات بود: پولک های بزرگ مفرغی، پیشانی بند دستبندهای متعدد، انگشتریها، خلخال های و هفت رشته مهره .
در طی هزاره اول پیش از میلاد مسیح، در استان لرستان، گروهی از مفرغ کاران می زیستند که زیور آلات، سر سنجاق های مزین به شکل دیوها و توتم ها یا درفش های قبیله ای و آیینی جانورسا و نیز قمه ها، شمشیرها، کاسه ها و لگام و دهنه اسب می ساختند. آنها صفحه های فلزی را چکش کاری می نمودند تا طرح غول های افسانه ای را بر روی صفحه های گرد یا روی تیردان ها پدید آورند.
زرگری و جواهر سازی هخامنشیان، پارتیان، و ساسانیان
هنر زرگری و جواهر سازی هخامنشیان حاصل هماهنگ سازی سنت های متنوع هنری به شیوه ای بسیار ماهرانه بود. بعضی از اشیای نقش پرداخته یافت شده مربوط به این دوره شامل بازو بندهای طلا، لوح ها، شمسه ها، دستبندها، انگشتری ها، طوق ها، دکمه ها، مهره ها، آویزها، سنگ ها و… می باشند.
جواهر آلات پارتیان بیشتر تزیینی بودند. کارهای طلا ساخت و جواهر آلات این دوره در مقیاس های کوچک تر و با طرح های ساده تر ساخته می شدند.
زرگری و جواهر سازی در دوره ساسانیان نیز مانند سایر رشته های هنری شکوفا گردیدند. نکته های شگفت انگیز این هنرها را می توان در قالب پیچیدگی مهرها، کیفیت سکه ها، آرایه های منصوب بر تاج ها و مهارت و اسلوب به کار رفته در نقره جات بیان نمود.
حمله اعراب و تاثیر آن بر روی هنر زرگری و جواهر سازی
جامعه ایرانی پس از فروپاشی امپراتوری ساسانی علیرغم از دست دادن تأثیر سیاسی اش، توانست هویت فرهنگی خود را به گونه ای حیرت انگیز محفوظ بدارد. طبق معمول، این متجاوزان نیز فرهنگ و رسوم ایرانیان را پذیرفتند. به سخنی دیگر، بسیاری از طرح ها و نقش مایه های ایرانی باقی ماندند و فن آوری های زیور آلات سازان حفظ گردیدند. در عمل، اشیای نقره ساخت مورد پذیرش همگان قرار گرفتند، اما طلا با قدری پرهیز فقط مورد استفاده زنان قرار گرفت. بنابراین، هنرمندان سایر دین ها، مانند یهودیان، اغلب کارهای زرگری را به انجام می رساندند.
طلا و جواهر سازی در ایران پس از اسلام
در دو سده پس از اسلام، طرح ها و بن مایه ها در هنر زرگری و جواهر سازی محدود به سنت های تزیینی ساسانی و بیزانسی و کلاسیک باقی ماندند. بین سده های نهم و دوازدهم ، یک اسلوب اسلامی به گونه ای فراگیر وسعت پیدا کرد که دارای اشکال انتزاعی از شکل های طبیعی و هندسی بود.
در طی سده های دوازدهم و سیزدهم میلادی، دستبندهای ایرانی از جنس طلا، نقره و برنز از فلزهای ورقه ای ریخته یا ساخته می شدند. گوشواره های طلا به صورت هلال های تزیین یافته با ملیله کاری، جودانه ای، نواره ها، طوماری ها یا مهره های با طرح های متنوع ساخته می شدند.
گردنبندهای طلا از مهره های کروی شکل طلایی تشکیل می شدند که در میان آنها سنگ های صیقل خورده، فاصله اندازی های جودانه ای یا بن مایه های هندسی قرار می گرفتند.
جعبه های جای طلسم به استوانه ای شکل یا مکعب شکل، انگشتری های طلا، نقره یا مفرغ، سنگ های قیمتی حکاکی شده با حروف و مورد استفاده به عنوان مهرها یا محافظان الهی و ….. از جمله محصول های زرگران یا جواهر سازان بودند. انگاره های کنده کاری شده نیز از تنوع خاص خود برخوردار بودند و مفهوم های نمادینی را به صورت اسلیمی یا جانور گونه بیان می کردند.
هنر زرگری و جواهر سازی تیموریان، صفویان و قاجاریان
تیمور حامی سرشناس هنرها بود. او علاقه وافری به خود نمایی با استفاده گزاف و فراوان از سنگهای قیمتی رنگارنگ منصوب بر کارهای فلزی داشت. البته این ویژگی در طرح های دوره صفویه و قاجار نیز باقی ماند.
در دوره صفویان، مینیاتورهای خلق شده، منبع های ارزشمندی از اطلاعات مربوط به جواهرسازان آن عصر و سلیقه های درباری هستند. زنان و نیز مردان مدهای خاصی را در زیورهایشان دنبال می کردند. اغلب ایرانیان برای تزیین لباس ها و مرصع سازی پیاله ها، مشربه ها، ابریق ها، بشقاب ها و تنگ ها شیفته سنگ های قیمتی بودند.
هنر زرگری و جواهر سازی قاجاری متأثر از طرح ها و بن مایه های غربی بودند. یکی از ویژگی های جواهر های دوره قاجار، تعداد تکه های طلایی بود که در یک طرف با رنگ های روشن میناکاری می شدند و در طرف دیگر مزین به سنگ های قیمتی می گشتند.
بعدها جواهرات قاجارها و ایران سده بیستم میلادی به صورت تقلیدی و تکراری در آمدند. مدل های خارجی تقریبا به گونه ای کپی برداری می شدند که اندکی ماهیت ایرانی آنها قابل شناسایی باشد. غرب مابی پیشتر در جامعه، مد، طرح ها و بن مایه ها آغاز شده بود.
سنت های ایلیاتی طلا و جواهر سازی
اما مقوله متفاوتی در جواهر های مورد استفاده عشایر ایران وجود دارد – کسانی که اسلوب زاویه دار شدیدی را با قدرت بیان بالا در طیف وسیعی از اشیای نقره ای حفظ کرده اند. این اشیا از لحاظ طراحی غنی و متنوع و از نظر شکل قوی و زیبا هستند و طرح های باستانی را زنده نگاه می دارند.
در میان زنان صاحب سلیقه ها و موقعیت های اجتماعی مختلف، می توان اشیای زیر را مشاهده نمود:
گوشواره های هلالی شکل، گلوبندها، دستبندها، گردنبندها، لوح های زینتی، مدال ها، بازو بندها، سنجاق سینه ها، برگ و ماهی و پولک های گلابی و قلب شکل آویخته بر زنجیرها، استوانه های کوچک دعا نویسی شده، سنجاق و قلاب زلف و سایر زیب و زیورهای کوچک دیگر .
بعضی از بن مایه های نمادین نیز در آنها به کار می روند. سنگ چندان در بین عشایر محبوبیت ندارد و مهره ها و سکه های کوچک بسیار طرفدار دارند. نکته قابل توجه درباره هنر زرگری و جواهر سازی ایلیاتی آن است که در مقایسه با سلیقه های شهری ، مدتهاست که هویت متمایز کننده و بارز خود را حفظ کرده اند – درست مانند بسیاری از ویژگی های خاص دیگر عشایر.
